آذربایجاندا ایلین سون چرشنبه‌سینده کئچیرلن مراسیملر
1398/12/25
انسان یاشاییشیندا اؤنملی یئری اولان دؤرد عنصر«سو، اود، یئل، تورپاق» تورکلرین ایچینده وارلیق سیمگه‌سی کیمی قوتساللاشیب دَیرلنمیشدیر. اولو آتا- بابالاریمیز قیش فصلی‌نین سون دؤرد چرشنبه‌سی‌نین هر بیرینه آد آپاردیغیمیز دؤرد عنصرین آدینی قویوب ایل سونا چاتاندا او چرشنبه‌لری طنطنه‌لی مراسیملرله کئچیرمیشلر.
طبيعته يئني‌دن جان وئرن حيات سيمگه‌سي اولان «سو» آدي ايله ايلک هفته‌ني (سو چرشنبه‌سي) آدلانديريب، بوزلا قارلارين ياواش- ياواش اريييب سويا دؤنمه‌سيني طبيعته يئني حيات باغيشلايان بيليبلر. بعضي يئرلرده (خير چرشنبه) ده دئييرلر. بو هفته چوخلو کندلرده جولا قازيب تينگ اکرلر، يئر سوروب ياز اکيني اکرلر. مرجي، نوخود، ياز آرپاسي، کوروشنه، يونجا، شنبله اکرلر.
«اود» ايستيليک گتيريب، ايشيقليق پايلاييب، طبيعته يئني روح وئرديگي اوچون ايکينجي هفته‌ني (اود چرشنبه‌سي) آد وئريبلر. بو هفته‌يه (گوله چرشنبه) ده دئيينلر وار. بو گون گؤي بئجرتمگه ال قاتماق گونودور. بعضي کندلرده بئله گونده يئرلي آداملار ساري تيکان، چالقي تيکان و اودون ييغيب آخير چرشنبه تونقال قالاماق اوچون حاضيرليق ائدرلر. اولو بابالاريميز بئله اينانيرميشلار؛ اودلا گونشه هر نه قدر تقدّس وئرديکجه طبيعت او اؤلچوده تئز ايستيله‌شيب انسانلارا سعادت گتيرر.
اوچونجو هفته «يئل» يولدان چاتيب آز زاماندا بوتون يئرلري دولانيب، تورپاغي قيش يوخوسوندان آييتديغي اوچون (يئل چرشنبه‌سي) آدلانيب. بو هفته بويو چوخلو يئرلرده خالق ديرناقلاريني توتوب، ساچلاريني قيسالديب، هابئله مال- داوارين قويروقلاريني وورارلار. اؤلکه‌ميزين بعضي يئرلرينده بو چرشنبه (کوله چرشنبه) آدلي ايله ده تانينيب.
ايلين سون هفته‌سي تورپاق، اود، سو و يئل گوجو ايله يئني‌دن جانلانيب، بير داها آييلديغينا گؤره (تورپاق چرشنبه‌سي) آد وئريليب. (آخير چرشنبه) بوتون ائللر تورپاغين آييلماسين بوللو مراسيملرله قارشيلاييب، قيشين آغير گونلرين دالدا قويوب، طبيعتين سخاوتلي قوجاغينا قوناق گئتديکلرين بير- بيرلرينه تبريک دئييب، بئله اوخويارلار:
سو گلدي‌ها! اود گلدي‌ها! يئل گلدي
تزه عؤمور، تزه تاخيل ايل گلدي.
آنا طبيعت ال آچيقليقلا نعمت دولو قوجاغين ائللره ارمغان گتيرديکده هامي بو دورومو سئوينجله قارشيلاييب، اويناماغا گلديکده شنليک دولو مراسيملر يولا ساليرلار. آرتيرمالييام اوسته آچيقلانديغي دؤرد چرشنبه اوزون ايللر بويوندا گئت- گئده اؤز نه‌دنيني الدن وئرسه ده بو گون خالقيميز اونلارا عايد اولان دب‌لرين هاميسيني ايلين سون چرشنبه‌سي (تورپاق چرشنبه‌سي) گونو بيرليکده کئچيريرلر.
سون چرشنبه گونو، سو ماهنيلاريندان اؤرنک:
• سو گلير داشا- داشا/ داغلاردان آشا- آشا/ عرض سلام گتيرير/ بوتون قوهوم قارداشا.
• من عاشيق داش بولاغا/ سويا سرخوش بولاغا/ عهد ائدک، ايلقار وئرک/ اولاق سيرداش بولاغا.
• بولاق باشي توز اولار/ اوستو دولو قيز اولار/ ايچسن سرين سويوندان/ عؤمرون آرتيب يوز اولار.
• آي بولاق، قوشا بولاق/سويو تاماشا بولاق/ بيز کي گئدرگي اولدوق/ سني مين ياشا بولاق.
• يايلاغا دوشدو يولوم/ چيچکدير ساغيم سولوم/ بولاقلار آنام اولسون/ منده کؤرپه‌سي اولوم.
سو ايله صافلاشماق سويون رئال علامتي ايله علاقه‌داردير. سو ايله ايلگيلي اولان دبلر آذربايجاندا تزه ايل‌له باغليدير. تزه ايلده آخار سويون اوستوندن توللانماقلا، کئچن ايلين گناهلاريني يوموش اولارسان. سحر ائرکن هله گون چيخماميش هامي چاي قيراغينا گئديب ال- اوزلرين يوياندان سونرا بير- بيرينين اوستونه سو سپيب، نئچه دؤنه سودان اويان- بويانا آتيليب، بئله اوخويارلار: «آغيرليغيم، اوغورلوغوم سويا، آزار؛ بئزارليغيم سويا» بو مراسيمين سونوندا ال- اله وئريب، اوجا سسله بئله اوخورلار: « سئل چاپار/ سو چاپار/ بير گناه ايشله‌تديم/ گل اونو/ توت آپار» بوندان باشقا بوتون عايله عضولري اؤتن ايلين آخيرينجي گئجه‌سي، ياتمازدان قاباق بيري- بيرينين اوستونه سو چيله‌ييرلر. دئييلنه گؤره آخيرينجي چرشنبه گئجه‌سي بوتون آخار سولار دايانير و هامي اونا سجده ائدير. حتي آغاجلار دا يئره اييلير. اگر تزه ايل آخشامي هر کس بو سودان ايچرديسه، اونلار تزه ايلده بوتون خسته‌ليکلردن اوزاقلاشيريلار.
چرشنبه سويونا اولا بعضي اينانجيلار:
• چرشنبه سويو يارالاري توختادار.
• بويلو اولمايان قادينين باشينا قيرخ کاسا چرشنبه سويو تؤکسن اوشاغي اولار.
• قورخموش آدامين چرشنبه گونو اوچ دؤنه ساغ چيينينه، اوچ دؤنه ايسه سول چيينيه سو تؤکسن قورخوسو تؤکولر.
• خسته‌لري توختاتماق، يارالاري ساغاتماق، سويا آند ايچمک و اونو مقدس بيلمک آذربايجانيلارين چرشنبه سويونونا اولان باشقا ايناملاريدير.
آتيل- ماتيل چرشنبه، باختيم آچيل چرشنبه:
اولو بابالاريميز سو ايله اودون يئر بتنين‌دن دوغولدوغونو گومان ائدير و هر ايل باهار چاغي يوردوموزون بير سيرا بولاقلاريندا هم اود شعله‌سي، هم قاينار سويون بيرگه پوسکورمه‌سي (کئچميشده ايسه خزر دنيزي ديبينده اودون گاز حاليندا سو اوزونه چيخيب آليشماسي) و ديگر قاينار نفتلي، يانار گازلي سولارين يئردن چيخماسي انسانلارين ماراق و دقت مرکزينده اولماسيدير.
سو ايله اود بير- بيري ايله قوووشماسيني اورتا چاغلارين نقاشيلاري باليق اوزگجلي، باليق قويروقلو، آسلان گؤود‌لي، آسلان تپه‌لي اويدورما بير مخلوق صورتينده تصويرله‌ييرميشلر.
سو و اودلا باغلي ماراقلي عنعنه‌لر وار. آذربايجان بير اودلار اؤلکه‌سي کيمي، اودلارا باغلي زنگين دب‌لره ماليک‌دير و بو صافلاشما، تميزلنمه علامتي‌دير. تونقاللار قالانير و نووروزدان قاباق آخيرينجي چرشنبه ياشيندان و جيسيندن آسيلي اولماياراق، هامي تونقالين اوستوندن توللانمالي‌دير، اؤزو ده يئددي دفعه يا بير تونقالين اوستوندن يئددي دفعه و يا يئددي تونقالين هاميسي‌نين اوستوندن بير دفعه. توللاماقلا برابر بو سوزلري دئييلير: «ساريليغيم سنه، قيرميزيليغين منه»
ايلين سون چرشنبه‌سي سحر ائرکن آذربايجانين چوخلو کندلرينده مال- حيواني سووارماق اوچون چايا آپارارلار. بئله بير اينام وار کي بو گون سحر مال- داوار سووارماق اونلارين جانيندان قادا- بالاني اوزاقلاديب، بوللوق گتيرر. اونون آرديجا گئجه اللرينه حنا قويان قيز- گلينلر بولاق باشينا گئديب، اللرينين حناسيني سودا يووارکن ديرناقلاريني توتوب يومني خوش اولار دئيه ساچلارينين اوجوندان بير آز کسيب، سويا آتارلار. سونرا گنج قيزلار سودان بو طرف او طرفه هوپپانيب بئله اوخويارلار: «آتيل- ماتيل چرشنبه، باختيم آچيل، چرشنبه» گنج قيزلاردان باشقا سودان هوپپانانلار بو سؤزلري دييرلر: «ديش آغريم، باش آغريم، گؤز آغريم بوردا قالسين.» سو باشينا گئدن قيز- گلينلر آپارديغي سو قابلارين دولدوروب بير ايل باشا- باش ايشيقليق، آيدينليق، تميزليک ايچينده ياشاماق اوچون گتيرديکلري سو قابلارين ائوين بوجاغينا قويوب، نعمتلرين يئديسيندن قويولوب سوسلنن سوفره‌سينده او سودان ايچيب، اورکلرين ايشقلادارلار. بعضي يئرلرده بولاقدان گتيريلن سويو ائوين بوجاقلارينا سپيب، بئله ايناملاري وار کي او سويون تاثيرينده داها ائولرينده جان اينجيدن بوجکلردن خبر اولماياجاق. بير پارا يئرلرده ايسه ائولرده اوجاق اوسته قازان آسيب، بولاقدان گتيريلن سويو قاينادارلار. اينانديقلارينا گؤره او سو يئرده قويولمامالي و اونونلا يويونماليديلار. چونکو دئييرلر چرشنبه سويو ايله يويونماق انسانين بدنيني يونگول و ساغلام ائدر.
آذربايجانين بعضي يئرلرينده گون چيخماميش هامي بير اوجا تپه باشينا ييغيليب، تونقال قالاييب، اونون چئوره‌سينه حالقا وورارکن گونشين چيخيشيني گؤزله‌ييب، بيرليکده سس- سسه وئريب، بئله اوخويارلار:
«قودو خان، قودو خان/ سؤندورمه اودو خان/ آت اوسته اود گتير/ سوزو بال قودو خان/ اوزو آغ قودو خان».
اود اوچون اولان ايناملار:
• اود ايمان‌داندير.
• اود يانديران خئير گؤر‌ر.
• اودا ياخينلاشدين سالام وئر.
• اودو يانديران زامان اوندان بير سس گلسه، قوناق گلمک نشانيدير.
• اودو يئرسيز سؤندوره‌نين، اوجاغي سؤنوب، تيفاغي داغيلار.
اودا اولان بعضي آندلار:
• بو چيراغين ايشغينا آند اولسون.
• بو اوجاغين اودونا آند اولسون.
• اوجاغين اودلو، قازانين آسيلي اولسون.
• اوجاغين قارالماسين.
• اودون ايشيقلي اولسون.
• اوجاغين بوش اولماسين.
تونقال هئچ واخت سو ايله سوندورولمور. تونقال اؤزو سونندن سونرا جاوان اوغلان و قيزلار بو تونقالين کولونو ييغيب، ائودن کنارا بير يئره، چؤله آتيرلار. بو او دئمکدير کي، تونقالين اوستوندن توللانان بوتون عايله عضولرينين بدبخت‌چيليگي آتيلان کول‌له بيرليکده عايله‌دن اوزاقلاشديريلير.
چرشنبه بازاري:
چوخ کئچميش زامانلاردان ايلين سون چرشنبه‌سي هامي بازار گئديب، عايله عضولرينه چرشنبه‌ليک آلارلار. بوگون هر نه‌دن اؤنملي تزه پالتار آلماقدير. هر کيمسه پولونا قدر عايله‌سينه تزه سئوديگي گئييملر آلار. بازارلار اولدوقجا قالاباليق اولار اوشاقلار اوچون پالتاردان باشقا اويونچاق، بعضي قادينلار دا قيزيل آليب، چوخلاري ائو نسنه‌لري‌ده آلميش اولارلار. بو گونون ان اؤنملي آليناجاغي «چرشنبه يئميشي» يا «يئددي لوين»دير. قورو يئميش، بادام، گيردکان، کيشميش، نوخود باسليق، سوجوق و باشقا شب‌چره‌لردن بير يئره توپلانميشي چرشنبه يئميشي آدلانير.
اره گئدن قيزلارا پاي آپاريلاندا چرشنبه يئميشي ده پايين قيراغيندا قويولار. «بعضي يئرلرده آخيرچرشنبه گونون يئمگي کوفته اولار، کوفته سايسي ائو آداملارنين سايسي قدر اولدوغو حالدا بيردانادا آرتيق پيشيريلر کي اونادا «قئييب پايي»دئيلير، بونو خبرسيزگلن قوناق اوچون پيشيريلر. چرشنبه گونو بيرچوخ يئرده قووورقا دا قوورولار، بو قووورقا ائوين آغ ساققالي طرفيندن ائوآداملارنين آراسيندا پايلانار. بعضي کندلرده بوايش داملاردا و اود تونقالارنين باشيندا گورولر، آغ ساققال کيشي بير شيش ايله دامين دورد طرفينه بير جيزيق چکيب، قاوورقادان دايره ايچرسينه سپپب، سونرا خير دعاسي وئرر (بسم‌الله‌الرحمن الرحيم، الهم صلي علي محمد وآل محمد، ائي الله انشاالله، کي محمدين نوروزو، ابراهمين دوولتي، نوحون عومرونو، ساغليق و بوللوقلا بيزلره و قونشولارميزا اکرام ايله، سونسوزلارا اوولاد، جوانلارا ساغليق، قوجالارا اوزون عومور، ناخوشلار شفا، فاغيرلارا دوولت، پوللولارا کرامت عطا بويور، هاميني بيرـ بيرينه مهربان ائله، آمين يارب العالمين) دعادان سونرا بير اووج قاوورقا و نوخود و مرجي گؤتوروب اوزو قيبله‌يه ساري دوروب نيّت ائله‌ير، تانري هاميا شنليک، بول روزي قسمت ائله‌سين، آخيرده بير اووج قوورقادان دا گويه سپللر و دئير کي [بودا قوشلارين پايي.] »
بعضي يئرلرده بازاردان اويونچاق آلماق يئرينه، اوشاقلار پالچيقدان فيشقا ايله ماشين يا باشقا اوينادمالي دوزه‌لديب؛ بايرام گونو يئتينجه اويونچاقلاري ايله اويناييب، بوياقلي يومورتادا چاقيشديرارلار.
اوزوک آتدي:
ايلين سون چرشنبه‌سي دبلريندن بيري‌ده «اوزوک آتدي»دير. اون نفردن چوخ قادين بير ائوده توپلاشيب، بؤيوک بير تشتين ايچينه سو دولدوروب، اوستون قيرميزي پارچا ايله اؤرترلر. سونرا هر کيمسه اؤز اوزويون او تشتين ايچينه ساليب، سيرا ايله بير باياتي اوخويوب؛ اؤزو يا باشقاسي الين اؤرتويون آلتيندان سويا ساليب، اوزوکلرين بيرين گؤتورر، اگر گؤتورولن اوزوک باياتي اوخويانين اولسا اوخودوغونا گؤره نييتين يوزار. او اوزوک آيريسي‌نين اولسا باياتي اونون يورومو ايله يوزولار.
سو فالي:
چرشنبه گونو قادينلارا مخصوص اولان «اوزوک آتدي» فاليندان باشقا ائولرده «سو فالي»دا توتولار. بير قابين ايچينه سو دولدوروب، اوستون پارچا ايله اؤرترلر. ائو آداملارين هر بيريسي سئوديگي بير شئي مثلا: سانجاق، دوگمه، مينجيق، حالقا و … نسنه‌سين سويون ايچينه آتيب، بير نفر باياتي اوخويوب، کيچيک اوشاقلارين بيريندن ايسته‌نيلر سويا آتيلان شئي‌لرين بيرين چيخارتسين. هر کيمسه اؤز آتديغي شئي‌يه گؤره اوخونان باياتيني يوزار. آنجاق باياتي اوخويانلار چاليشارلار گؤز‌ل، اورگه ياتان، ياشاييشا اومود وئرن سؤزلر دانيشسينار.
ايگنه فالي:
آخير چرشنبه ايسه داها طمطراقلي، داها ماراقلي، ناغيللارا بنزر بير فورمادا کئچيريلير. آخير چرشنبه گونو جاوان قيزلار ييغيشار بير ائوه، اورتاليغا سو ايله دولو بير ميس باديا قويارلار، هره اورگينده بير نيّت توتار. قابين باشيندا اوتوران کيمسه ايکي ايگنه‌نين اوجونا پامبيق دولاييب، هره‌سيني قابين بير طرفيندن سالارلار سويا. هره اؤز بختيني سيناياراق نظرده توتدوغو عهديني گؤزلير. اگر ايگنه‌لر باش- باشا ديسه‌لر همين آدام نيّتي‌نين حاصيل اولاجاغينا اينانار. اگر ديمه‌سه‌لر بو نييتدن واز کئچر.
قولاق فالي(آچار فالي):
خالق آرا بئله بير دب وار کي؛ چرشنبه گونو نيّت ائديب، بير آچار يا سانجاغي آياقلارينين آلتينا قويوب، کيمسه‌لر ايسه ياخالارينا اينه تاخيب، دؤرد يولون آيريميندا، قاپي داليندا، بعضي يئرلرده ديوار داليندا، کندلرده داملارين باجالاريندا پوسقودا دوروب، دانيشيلان سؤزلره قولاق ياتيرديب، ائشيتديکلري سؤزلري اوره‌کلرينده اولان نييتلرينه گؤره يوْزسونلار. عموم خالقين بئله دب‌لردن خبرلري اولدوغو اوچون؛ چاليشارلار دانيشديقلاري سؤزلر ياخشي، اورگه ياتان و سئوينديريجي اولسون.
گوزگو توتماق:
ايل آخير گئجه‌سي قيزلار اللرينده گوزگو توتارلار. آيين شکلي گوزگويه دوشر. شکلين ايچينده سئوديگي اوغلان گؤرونسه، دئملي، اونلار بير-بيرينه قسمت اولاجاقلار.
بوغدا آتماق:
ايلين سون چرشنبه‌سي باخت اوستونده اولان قيزلارا «بوغدا آتما» رسمي اور‌ک اوخشايان دب‌لرديندير. بير کيچيک ياستي دمير تيکه‌سي اود اوستونه قويولوب، دمير قيزاراندان سونرا هر قيز بير بوغدا نيشانلاييب، اونون اوستونه قويار، هانسي بوغدا هامسيندان تئز چيتلاييب، اود اوستوندن آتيلسا، او بوغداني قويان قيز هاميدان تئز اره گئدن اولاجاق.
اوزوک قابا سالماق:
ايلين آخير چرشنبه آخشامي گئجه‌سي جاوان قيزلار بير يئره ييغيشيرلار. بير قابا سو تؤکورلر. اللرينده‌کي اوزوکلري چيخاريب، ساچلارينا ساليرلار. نيّت توتوب اوزويو سويون اوستوندن کئچيريرلر. اوزوک فيرلانماغا باشلايير و قابين ديوارلارينا دَيير. اوزوک نئچه دؤنه قابا دَييرسه، ساييرلار. دئمک او ياشدا دا گلين گئده‌جکلر.
قيفيل باغلاماق:
چرشنبه آخشامي اوتوزلوق لامپانين آلتينا قيفيلي باغلاييب، قويورلار. نيّت ائديب، گؤزله‌ييرلر. کيم قاپيني آچيب، بيرينجي ائوه گيرسه، اونون بيرينجي سؤزونو نيّتلرينه گؤره يوزارلار.
قاپي بوسماق:
آخير چرشنبه گونو، ياخود هفته‌نين اوغورلو گونلري آخشام‌چاغي قونشولارين قاپيسيني گيزليجه بوسورلار. قاپييا ياخينلاشرکن ائشيديلن ايلک سؤزو و يا بير نئچه سؤزو يوزوب، بخت حاققيندا معين ملاحظه‌لر سؤيله‌ييرلر. (اونا گؤره، بو گونون آخشامي يالنيز ياخشي سؤزلر دانيشيلماسي عادت حساب اولونور). مثلن، ايلک ائشيديلن سؤزلر «ايشيغي ياندير»، «ياخشي اولاجاق» و.. اولارسا، هر شئيين ياخشي اولاجاغي گومان ائديلير. ترسينه، «سؤندو»، «ويران قالسين» و … کيمي سؤزلر ائشيديلنده پيس طرفه يوزولور.
سو قيراغينا يومورتا دوزمک:
چرشنبه گئجه هره بير چيي يومورتا گؤتوروب، آخار سويون قيراغينا گئدرلر. يومورتالاري ديک- ديکينه سويون قيراغيندا باسديرارلار، يانلارينا دا زَ‌ي، کؤمور، قيرميزي جوهر قويارلار. اوباشدان چاغي گئديب، باخارلار، بيرينين يومورتاسينا قيرميزي لکه، کيمسه‌نين قومورتاسينا آغ لکه، بيرينينکينه ده قارا لکه دوشوب. آغ لکه کيمين يومورتاسينا دوشسه باختي آغ اولار. قيرميزي اولارسا قيرميزي گونه چيخار، هر کيمسه‌نينده يومورتاسينا قارا لکه دوشسه او کئفسيزلشر کي باختي قارا اولاجاق.
دوزلو کؤکه يئمک:
آخير چرشنبه آخشامي گئج ياتيرلار. ياتان‌دا ايشه قاباقدان حاضيرلانميش دوزلو کؤکه يئييب ياتيرلار، سو ايچميرلر. گئجه يوخودا (سوسوزلوقدان) سو گؤرونور: ايچمه‌يه کيمسه سو وئرير. دئمک، سو وئرن آدام يوخو گؤر‌نين قيسمتيدير.
خالق‌آرا بير سؤز وار دئييرلر: بير قيزي ايکي اوغلان سئويرميش. بو فالي يوخلاماق اوچون، او قيز بايرامدا دوزلو کؤکه بيشيريب يئيير. گئجه يوخودا اوغلانلاردان بيري اونا سو وئرير. قيز ايچير. آنجاق سوسوزلوغو کئچمير. يئنه «سو، سو» دئيير. بو واخت او بيري اوغلان سو وئرير… بئله چيخير کي، قيز اونلارين ايکسينه ده اره گئتملي ايدي… دئييلنه گؤره سوزو گئدن قيز اونا بيرينجي اولاراق سو وئرنه اره گئدير. آنجاق هانسي‌سا قضادان گنج اري هلاک اولور. او بيري اوغلان دول قالميش قيز ايله ائوله‌نير.
چرشنبه‌ليک:
«چرشنبه‌ليک» يا «بايرام پايي» تزه ار ائوينه گئتميش گلينه، آتا- آناسي طرفيندن و ار ائوينده اولان باجيلارا قارداشلاري طرفيندن بو پاي گؤند‌ريلر. گلين يا دا باجينين او ائوده ياشاديغي آداملارين ساييسي حسابينا شام پيشيريليب، بؤيوک ميس مژمئيي‌لرده دوزولوب، الدن گلن قدر بايرامليق‌لا چرشنبه يئميشي آلينيب او خورگين يانينا قويولار. چرشنبه‌ليگين اوستو گؤزه‌ل پارچا ايله اؤرتولوب، اره گئدن قيزلارا هديه اولونار. بو رسمين ائللر ايچينده اوستون يئري اودوغونا گؤره چوخ قديم زامانلاردان بو گونه کيمي قورونوب ساخلانميشدير. دئمک اينديلر بو دبلر بير آز کئچميشلرله فرقلي اولاراق ساده‌لشيبدير.
منبع :