جمعه مسجد اردبيل

جمعه‌ مسجد اردبيل باقي مانده يک بناي بزرگ از دوره سلجوقيان است که در محله پيرشمس‌الدين يکي از محلات قديمي اردبيل، ميان گورستاني قرار گرفته و از سه قسمت تشکيل شده است.

گروه سيري در استان ها: جمعه‌ مسجد اردبيل باقي مانده يک بناي بزرگ از دوره سلجوقيان است که در محله پيرشمس‌الدين يکي از محلات قديمي اردبيل، ميان گورستاني قرار گرفته و از سه قسمت تشکيل شده است.
اولين قسمت بنا پايه‌ مناره‌اي است که در فاصله اندکي از مسجد به چشم مي‌خورد. اين مناره شيوه معماري سلجوقي دارد و از دو قسمت پايه هشت ضلعي و بدنه استوانه‌اي به قطر پنج متر تشکيل شده است. در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقي مانده که عبارت است از فرمان "اوزون حسن آق قويونلو" و کتيبه‌اي که تاريخ 878 هجري دارد و در سازمان ميراث حفاظت مي‌شود.دومين قسمت اصلي بنا، مسجد تير پوش است که روي نه ستون چوبي قرار گرفته و ستون‌ها هم بر پايه‌هاي سنگي غيرمنتظم استوار شده‌اند. در ورودي چوبي تکه کوب شده، ميخ‌هاي آهني برجسته‌اي دارد و بالاي يک لنگه آن نوشته‌اي کنده‌کاري شده است. سومين قسمت بنا، مسجد قديم است که بنايي مرکب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجري و به مقدار خيلي کم در تزئينات آن کاشي به کار رفته و بسياري از نما تقريبا از بين رفته و تنها مقداري از آن باقي مانده است.
 اين مسجد مربوط به دوران سلجوقيان است که کنار آتشکده اي مربوط به دوره اشکاني قرار گرفته و ساختمان قبلي مسجد مربوط به آتشکده بوده است. جمعه مسجد شامل حياط و ايوان و طاق باشکوهي بوده که در حمله مغولها تخريب شده و فعلا قسمتي از مسجد سالم است. اين مسجد که در برخي از نسخه ها و کتابها از آن به عنوان مسجد جامع نيز ياد شده، بازمانده مسجد عظيم و گسترده و کم نظيري است که در دوره هاي مختلف اسلامي بويژه دوره سلجوقي شکل گرفته و تا اوايل دوره صفوي آباد بوده است. اينکه از چه تاريخي اين مسجد بر روي آثار پيش از اسلام ساخته شده اطلاعي در دست نيست اما بررسي هايي که هيئت کاوشگري ايراني انجام داده نشان مي دهد اين مسجد در قرون اوليه اسلامي ساخته شده است. مسجد در دوره هاي سلجوقي و ايلخاني بسيار گسترده تر و عظيم تر و وسيع تر از بناي مکعبي فعلي بوده و بناي سرپاي موجود صرفا گنبدخانه و ايوان مسجد بزرگ را تشکيل مي داده است. مرور زمان باعث شده اجزاي بنا تا حدي که امروز ديده مي شود ويران شود. همچنين به دليل تصرفاتي که افراد در حريم و تپه به عمل آورده اند و منازلي که روي دامنه آن احداث شده، به تدريج از وسعت اين مسجد کاسته است و مساحت آنرا به اندازه کنوني تقليل داده است.
ين مسجد آخرين بار در دوران ايلخاني مورد مرمت قرار گرفته است. کاوشهاي باستان شناسي که براي شناخت مختصات تاريخي بنا از سال 1367 توسط سازمان ميراث فرهنگي شروع شده، پس از خاکبرداري از لايه هاي خاک و برچيدن قبرهاي متاخر، سرستون هاي آجري و قسمتي از ديوار شبستان مسجد عتيق را که متعلق به دوره ايلخاني بوده از خاک بيرون آورد که تاريخ روشن مسجد و چگونگي الحاقات و تکامل آنرا طي ادوار مختلف تا حدي مشخص کرد. وجود آجرهاي مستعمل در اين بنا، تزيينات کاشيکاري و گچبري و نقش مهرها در بندکشي و فواصل آجرها قابل مقايسه با ساير بناهاي دوره سلجوقي در آذربايجان است. علت اصلي انهدام و خرابي مسجد، زلزله شديدي بوده که موجب تخريب اين بنا شده است.شکل گيري و نقشه مسجد جمعه اردبيل برخلاف مساجد دوره سلجوقي که اغلب به صورت چهار ايواني بنا مي‌شده، ساخته شده است. مسجد جمعه اردبيل به مرور زمان صدمات زيادي خورده است که آخرين و جديدي ترين آن در سال 1357 بوده که در طي آن در جريان ساخت و توسعه امتداد خيابان سيمتري اردبيل، بخش زيادي از تپه تاريخي از بين رفت و بدنه شرقي محوطه محراب مسجد دچار شکستگي و رانش شد. هم اکنون اين مسجد به دليل قرار گرفتن در مسير حرکت وسايط نقليه سنگين در معرض لرزش و فرسايش هر چه بيشتر قرار دارد و خطر تخريب و فرسودگي آنرا تهديد مي کند. در سال‌هاي گذشته سازمان ميراث فرهنگي کشور کاوش‌هايي در محل جمعه مسجد اردبيل به انجام داده که هيئت باستان‌شناختي را با شبکه گسترده مسجدي عظيم و ويران شده روبرو ساخت که تاکنون کسي گمان وجود آن را نداشت و بيشتر نوشته‌ها و مطالعات تنها به بناي سرپاي مکعب مستطيلي شکل محدود مي‌شد. در حالي که حجم موجود و سراپاي ايوان و گنبدخانه، مجموعه‌اي بزرگ بود که با گذشت زمان، دست حوادث روزگار، اجزا و بخش‌هاي مختلف آن را به تل خاک بدل ساخت و عظمتي را در حجمي ناهماهنگ محدود ساخت که از آخرين کف متعلق به سده نهم هجري، در حدود 10 متر ارتفاع دارد. امروزه تنها بخش‌هايي از ساقه ترک‌دار منشوري گنبد باقي مانده و گنبد رفيع تک پوش آن فرو ريخته است. ايوان شمالي گنبدخانه که يادآور سنت ايوان سازي دوره ساساني مي باشد در دوره قاجاريه به بقعه و شبستاني ساده با سقف مسطح تيرپوش تغيير شکل يافت.از مسجد بزرگ سلجوقي نيز جز منار آجري استوانه‌اي شکل چيزي برجا نيست و مسجد عصر ايلخاني نيز با تغييراتي در پلان و فضاهاي آن در دوره قره قويونلوها، دستخوش تخريب و دگرگوني شد. سفال‌ها و آثار مکشوفه در جريان کاوش‌هاي هيئت باستان شناختي، بيشتر به سده‌هاي سوم و چهارم نيز در زير ديوار سنگي سراسري که شبستان قرن نهم را محصور مي‌کرد، به دست آمده است.

منبع :