بولگه لرسرويسي:ايلين اون ايكينجي آيي موغانين چوخلو يئرلرينده، ايندي ده “بايرام آيي” آدلانير.
بو آيدا، دؤرد چرشنبه حياتين دؤرد اؤنملي عونصورلاري(سو،اود،يئل،تورپاق) ايله باغلانيب و اونلارا گؤره چئشيتلي دبلر، تؤرن لر و رسم لر دوزنلَنيب. مومكوندور كئچميشده اودا، سووا، يئله و تورپاغا سايقي، باشقا اينانج و تاپينما سببي ايله اولوب.
چاغلار اؤتدوكجه بو اينام و تاپينما يئريني باشقالاري ايله دَييشسه ده، او عونصورلارا اولان سايقي و اونلارلا باغلي دبلر، تؤرنلر اؤزونو اولدوغو كيمي يا بير آز دييشيك طرزده ساخلاميشدير.
اؤرنك اوچون؛ آذربايجاندا ايسلامدان اؤنجه، غئيري- اسلامي ديني اينانجلارلا ياشايان توركلر، اودو قوتسال سانيب و اونا تاپينيرميشلار، او چاغلار بو ايناملا باغلي تورلو-تورلو دبلر، آيينلر و اينانجلار يارانيبدير.
آما ايندي بيزيم خالق اسكي ديني اينانجدا اولماييب او چاغلاردا كي كيمي اودا تاپينماسادا، او اينانجلارلا باغلي دبلرين، تؤرنلرين ايندي ده ايزلري قالير. اسكي اينسانا تاپينماق اَيلنجه يوخ اؤلوم-ديريم مسألهسي ايدي.
او بيريني آختاريردي يئنيلمز، گوجلو و قورويوجو و يارادان اولا و بو شخص يامان گونونده اونا سيغينا، يا هئچ اولماسا اونون آجيغينا توش گلمهيه. اونا گؤره طبيعتده، هر بير »شئي«ده بو اؤزلليكلري گؤروردو، گؤزدن قاچيرماييب، اونا سيغينيردي. يارانيشين فلسفهسيني بيلمهين اينسان، سيرلي بير دونيا ايچينده اؤزونو آرخاسيز گؤروردو. دوغال گوجلرين، ندنيني و نه ايستهديگيني بيلميردي. ايلديريم نييه شاخييير؟ قاسيرغا نييه قوپور؟ يئل ندن گوجلو اسير؟ يئر نييه دَبرير؟ آلوو نييه ياشيل مئشهلري و حياتي يانديرير؟
و.س. اينسان بئله بير اولايلارين ايچينده اؤزونو قورويوب ساخلاماغا چاليشيردي. بو گوجلري جانلي سانيردي. اونلارين بير طلب و ايستَگينين اولماسيني دوشونوردو. اونا گؤره بيرينه يالواريردي، بيرينه بزَنيب اؤزونو گوجلو گؤسترمك ايستهييردي، بيرينه قوربان كسيردي، بيرينه آيين-اويون قوروب تؤرن ساغلاييردي. و سونوندا بيرينه تاپينيردي.
ايلين سون آيينداكي هر بير چرشنبه، طبيعتين بيرعونصوري ايله علاقهلنديريلميش و بئلهليكله اجدادلاريميزين اسكي تصوّورلرينده ايل آخيري چرشنبهلر يارانيب، موقدّسلشديريلميشدير. اسكي ايناملارا گؤره، بو چرشنبهلرين هر بيرينده طبيعتين دؤرد عونصوروندان بيري ديريلميش، بديعي تفكورده انسان جيلدينده تصوّور ائديلن هر بير چرشنبه ايله باغلي خالق بؤيوك شنليك و مراسيملر دوزلتميشدير.
ميلّي يادداشدا “ايل آخير چرشنبهلر” كيمي ياشايان بو چرشنبهلرين هر بيري حاقّيندا ائل آراسيندا بير-بيريندن بويالي آيين، اعتقاد، اينانج، ميف، افسانه و روايتلر يارانميش، ابتدايي بديعي تفكورون نمونهلري كيمي، اونلار (ايل آخير چرشنبهلر) خالقين شفاهي يادداشيندا ابديليك ياشاميشدير. ا
يل آخير چرشنبهلرله باغلي بؤيوك بير قيسم اسكي اعتقادلار، شخصلري چوخ پيس و ضررلي عادت و نيّتلردن اوغورلوقدان، رياكارليقدان، اخلاقسيزليقدان، تكبّوردن، پاخيلليقدان، باشقاسينين وارداتينا گؤز تيكمكدن چكينديرميش، اونو حالال زحمته چاغيرميش، اينسانلاردا اَمگه، توپراغا درين محبت آشيلاميشدير. نوروز آيين و اعتقادلاريندا عدالته، خوشلوغا، رحمه بؤيوك احترام وار.
» بوتونلوكده، ايلين سون چرشنبهلرينين هر بيري، آتا- بابالاريميزين مين ايللر بويو ياشاديغي قوتسال ايناملار و دويغولاري ايله باغلي اولدوغو اوچون، بوگون، اونلاري اؤز دونَنيميز و كئچميشيميز كيمي بيلمَگه و قورويوب ياشاتماغا بورجلويوق. كئچميشده، دؤرد عونصور دؤرد چرشنبهده اؤزل شكيلده، دبلر، تؤرنلر و آيينلر ايچينده آتا بابالاريميزين اَلي ايله تام اعتيقاد و اينانجلا ياشاسا دا، ايندي بو دبلر چوخ يئرده بوتونلوكله ايلين سون چرشنبهسينه توپلانيب و چوخ گؤزل سئوينج و شنليكلر ايچينده، آرادا ايناملا و آرادا دا اَيلنجه كيمي يئرينه يئتيريلير. (سون چاغلاردا اونودولماقدادير).
چرشنبه آخشاميندان اؤنجه اونون گلمهسينه گؤره بير نئچه ايشلر گؤرولور:
-تكه اويناتما دبي: تكه اويناتما چرشنبهلره باغلي دئييل، بايرام آيينين ايچينده اولدوغونا گؤره بوردا يازماق ايستهديك.
»كئچي اونقونونا اينام چوخ تورك ديللي خالقلارين ميفولوژيسينده ، افسانهوي ناغيللاريندا اؤز عكسيني تاپميشدير.
...كئچي تورك ديللي خالقلاردا يازين بليرتيسيدير. محض بونا گؤره ده بير چوخ تورك ديللي خالقلاردا ، ائلهجه ده آذربايجانليلاردا كئچي يازي گتيرن گونشله ، اونون بليرتيسي اودلا بيرگه ياد ائديلير... يازين گلمهسي مراسيمينده يازي آچيقدان-آچيغا تمثيل ائدير و كئچي-ياز، قيشي بليرتيسي كوسا ايله موباريزه آپارير آذربايجانليلاردا »كوسا-كوسا« اويون-مراسيم تاماشاسي بئله بير موباريزهيه حصر اولونموشدور.«
بيرده بونو دئمك اولار كي، كئچي قيش حئيواني دئييل و قيشين سويوغونا دؤزمهسي چوخ چتين اولور. مال-داوارين ايچينده كئچيني تئز سويوق وورور.
-دَيمهيه گئتمك: چرشنبه آخشامينا ياخين بير گونده قارداشلار باجيلارينا و آتالار قيزلارينا بايرامپايي آپاريرلار. هر كيمين او ايلين ايچينده ياخين بير شخصي اؤلوبسه، اونا قارا بايرام ساييلير. اونا گؤره قوهوم و ياخينلار اونون ياسيني گؤتورمكدن اؤتورو “ياسداما” آديندا بير پايلا اونون گؤروشونه گئديب دئييرلر: “آلله رحمت ائلهسون، آلله گلن گوننروزي خئيير ائلهسون”. بيرده چرشنبه آخشامي قونوم- قونشوسو و ياخينلاري اونون ائوينه گئديب اونون بايراما قاتيلماسيني ايستهييرلر. چرشنبه دبلري قَله-آرا گون-تك گونو(سه شنبه) ايلين سون چرشنبه آخشامي كؤهنهايلبايرامي آدلانير.
بو آخشام چوخ قوتسال ساييلير، خالق آراسيندا “عزيز گون”دور، دئييرلر. اونا گؤره تورلو-تورلو اينانجلار و دبلر يارانيب. بو گون آخشامچاغيندان باشلاياراق بو ايشلر گؤرولور:
-قووورغا قووورماق: چرشنبه آخشامي گون دؤنندن سونرا ساج آسيلير و بوغدانين آرينيب- سئچيلميشي، آغ نوخودون بير گون اؤنجه سودا ايسلانميشي، چتهنه و باشقا بئله قووورماليلاردان ، هر كيمسه گوجو چاتديغي قدر قووورماغا باشلايير. قوورولان بوغدانين ايلكيني گؤتوروب ائوين باشينا توولاييب سپيرلر.
اينانيرلار بئلهجه، بركت چوخالار. بو قوورولموش بوغداني و نوخودو ائوده اولان باشقا بايرام يئمهليلري ايله ياناشي بايرام آخشامي يئييرلر.
-تونقال قالاماق: گون باتان چاغي تونقال يانديريلير و گنج-قوجا، اوشاق-بؤيوك، قيز-گلين، يانان تونقالين اوستوندن اويان-بويانا آتيليب دئييرلر: »آغيرريغيم-بيغيرريغيم بيردا قالاسان ديش آغريم، باش آغريم بيردا قالاسان قيرميزيليغون منيم، سارولوغوم سنون« تونقال دان سونرا اوجا بير يئرده، (دامين اوستونده) يئددي كوما، هر بيري بير اوووج قدري كول تؤكورلر اونلارا نئفت تؤكوب يئدديسيني ده ياناشي يانديريرلار.
-شار آتماق: قول بويدا بير آغاجين باشينا چيت يوخسا پامبيق دولاييرلار، اونو تئل(سيم)، يا قاتما ايله باغلاييرلار. سونرا اونو نئفته باتيريب اود وورورلار، يانان شاري جاوان-جووانلار و يئنييئتمهلر و اوشاقلار وار گوجو ايله گؤيه سيخيرلار. شار سويونجا، يا شام يئمَگينه قدر شار آتما داوام ائدير.
-اويونلار: چرشنبه آخشامي، آنا-باجيلاريميز قووورغا قووورماقدا اولاندا، چؤلده اوشاق، بؤيوك، قوجا و گنج كوما- كوما اولوب شارچي و تونقالچيلارلا ياناشي تورلو-تورلو اويونلار اويناييرلار. اويونلار بؤلومونده سايديغيميز اويونلارين چوخو اؤزلليكله آشيق اويونو و يومورتا اويونو بو چاغلار چوخ اوينانير.
-يومورتا اويونو: »بئش-آلتي شخص بير يئره توپلانيب، هر بيري بير يومورتا يئره قويور. سونرا بير تويوغو يومورتالارين اوستونه كيشلهييرلر، تويوغ هانسي يومورتايا ديمديك وورسا اونون ييهسي اودور و بوتون يومورتالاري گؤتورور.«
اويونچونون بيري يومورتاني الينين ايچينده توتور(ياتير)، يومورتانين بير باشي بيرآز، اوووجون باش يؤنوندن گؤرونور. او بيري اويونچولار سيرا ايله و اؤز يومورتالاري ايله ياتان يومورتاني وورورلار(چاققيشديريرلار)، سينان يومورتا اودوزور.
و يومورتاني وئرمهلي اولور. اودان اويونچو ياتير و سيرا كيمينديرسه دؤيور. بئلهليكله اويون داوام ائدير. بو و بو كيمي اويونلار، بايرام قاباغي و بايرامدان سونرا دا اوينانيلير.
-قولاق آسدي: چرشنبه آخشامي هامي ائوه ييغيلديقدان سونرا كيمسه اورَگينده بير سؤز توتوب (نيّت) سونرا چؤله چيخير. قولاقلاريني بارماقلاري ايله توتور و گئدير اؤز ائولري، يوخسا ايستهديگي قونوم-قونشو قاپي-باجاسينين يانيندا قولاقلاريني آچير. بيرينجي ائشيتديگي سؤزون يورومو-يوزومو نيّتين نئجه اولاجاغيني دئيير.
-قورشاقآتدي (دسمالآتدي):ياخين كئچميشده آذربايجانين اؤزل گئييمينه گؤره قورشاق؛ ارشين ياريم قدرينده اولان بئله باغلانان بير پارچا ايدي. قورشاق هم بئلي برك ساخلاييردي همده لازيم اولان موختليف يئرلرده ايستيفاده اولونوردو. او هميشه شخصين يانيندا اولدوغو اوچون حتي بايرام آخشاملاريندا دا پاي آلماغا اونو آتيردي.
سون زامانلاردا گئييملر دييشيلدييي اوچون آرتيق بئلينه قورشاق باغلايان يوخدور. اونا گؤره قورشاق يئرينه دسمال آتيلير و قورشاقآتدي يئرينه ده بعضاً دسمالآتدي سؤزو ايشلهنير. چرشنبه آخشامي اوشاقلار، يئنييئتمهلر، گنجلر و بير سؤزله ايستهينلر، قورشاق(دسمال)يني گؤتوروب اورَگينده توتدوغو ائوه قورشاق آتماغا گئدير. قاپيني آچيب اؤزونو گؤسترمهدن قورشاغي ائوه آتير.
ائو ييهسي، گوجو چاتديغي قدر قورشاغا بير آز پاي باغلاييب قاپيني آچيب اونو چؤله قويور و قورشاق ييهسي اؤزونو گؤسترمهدن قورشاغيني گؤتوروب گئدير. دامين اوستونده باجا اولاردي گؤرردين قورشاق آتماغا گلن، قورشاغي ايپله ائوه ساللادي.
بو ايشه گؤره قورشاق آتماغا بعضي يئرلر ده شال ساللاما دا دئييرلر. بعضاً بير قيزي سئون بير اوغلان، قيزي آلماق فيكري ايله قيز ائوينه قورشاق آتماغا گئديردي.
بئلهليكله اوغلان تانينميش شال-دسمال، پاپاق يا باشقا بير پارچا گتيريب قيز ائوينه آتيردي. قيزي اونونلا ائولنديرمَگه كؤنول وئرسهيديلر اونون شاليني ساخلاييرديلار، يا شالينين- دسمالينين دويونونو آچيب بير آز پاي باغلاييب وئريرديلر. قيزي وئرمگه كؤنول وئرمهسهيديلر، پاپاغي قايتارار، دسمالين/شالين/قورشاغين، دويونونو آچمادان بير آز پاي باغلاييب گئري وئررديلر.
-اوزوكآتدي: قيز-گلينلر و آنا-باجيلار، چرشنبه آخشامي بير ائوه توپلاشيرلار. بير جام سو قويوب اوستونه بير آغ يايليق اؤرتورلر. اورا ييغيلانلار، نيّت ائديب و اوزوكلرين چيخاريب جامين ايچينه آتيرلار. جامين باشيندا بير آغبيرچك آنا (حؤرمتلي شخص) اوتورور. آغبيرچك آنا، اَليني شالين آلتيندان جامين ايچينه سالير و اوندا اولان اوزوكلري قاريشديرير.
بونونلا ياناشي اوردا اولان آغبيرچك آنالاردان بيري يا باشقاسي اونلارين اجازهسي ايله بير ماهني اوخويور. ماهني قوتاران كيمي آغ بيرچك آنا اَلينه گلن اوزوگو جامدان چيخارير. اوزوك كيمين اولسا اوخونان ماهني اونون اولور و او ماهنينين يورومو او شخصين نيّتينين يئرينه يئتيب-يئتمهمهسيني گؤسترير.
چيخان اوزوگون ييهسي ايسترسه، آيريدان نيّت ائديب سووا آتا بيلر. اويون ساعاتلارلا بئله سورور. چرشنبه عزيز گون ساييلديغينا گؤره اونون آخشامينين دا چوخ قوتسال اولدوغونا اينانيلير.
دئييرلر او گئجه بير آن اولور كي، آغاجلار باشيني يئره قويور و آخار سولار دايانير، كيم بو آني اؤز گؤزو ايله گؤرسه، هر ديلَگي (آرزو، ايستك) اولسا گئرچكلشر. بو آخشام سانكي آغاجلار ائشيدير.
اونا گؤره بار وئرمهين آغاجلاري بو آخشام قورخودورلار. بئلهكي؛ ايكي شخص بيري بالتا گؤتوروب آغاجي كسمك ايستركيمي قالديريب آغاجا ووراندا او بيري شخص دئيير؛ دايان نه ايش گؤرورسن؟
بالتاچي دئيير؛ بو آغاج بار وئرمير كسمك ايستهييرم. او دئيير؛ كسمه بار وئرر. بو قورخونو ياشايان آغاجين بار وئرهجگينه اينانيلير. بو آخشام هئچ كيمين اوجاغي بوش كئچمز. هامينين اَن گؤزل يئمگي بو آخشام آسيلار(اوجاق اوستونه قويولار). بوتون ائولرين چيراغي يانار. حتي بوش ائولرده ده اولابيلهجك قدر بير ايشيق يانديريب قويارلار. بو گون بايرام سوفرهسي دؤشهنر. يئددي بركتلردن بو سوفرهيه دوزولر؛ قرآن- چؤرك- گؤيرتي- باليق- گؤزگو- بيشميش يومورتا و ...