درياچه اروميه؛ قرباني دوگانه امنيت غذايي و آبي

در حالي درياچه اروميه به دليل توسعه کشاورزي، برداشت بي رويه آبهاي زيرزميني، ايجاد چاه هاي غيرمجاز و برداشت آب از سرچشمه رودهاي واريزي به اين درياچه در استان هاي آذربايجان غربي و شرقي طي دو دهه اخير دچار بحران شده است که ورود دستگاه هاي ديگر همچون وزارت راه براي اقدامات عمراني همچون ساخت پل و سد و در عين حال عدم ورود به موقع وزارت نيرو به عنوان حکمران آب در کشور در جلوگيري از برداشت بي رويه آب در اين مناطق و مسلوب المنفعه کردن چاه هاي غيرمجاز بي تاثير نبوده است.
درياچه اروميه دومين درياچه شور بزرگ جهان و بزرگ‌ترين درياچه آب شور ايران است که در شمال‌غرب کشور بين استان‌هاي آذربايجان غربي و آذربايجان شرقي قرار دارد. اين درياچه در گذشته به عنوان يکي از بزرگ‌ترين اکوسيستم‌هاي آبي ايران شناخته مي‌شد و زيستگاه گونه‌هاي متنوع گياهي و جانوري بود.مساحت درياچه اروميه در سال‌هاي پرآب بين 5 تا 6 هزار کيلومتر مربع مي‌ رسيد، درياچه اروميه در سال 1374 بيشترين حجم آب به ميزان 32 ميليارد متر مکعب آب داشته است. بخش بزرگي از آب اين درياچه از رودخانه‌هاي زرينه‌رود، سيمينه‌رود، تلخه رود، گدار چاي، باراندوزچاي، شهرچاي، نازلي چاي و زولاچاي تغذيه مي‌شد و مهم‌ترين جزاير اين درياچه جزيره کبودان، اشک داغي، آرزو و اسپير است.
اما در دهه‌هاي اخير به دليل کاهش ورودي آب و افزايش تبخير به دليل خشکسالي‌ هاي پي در پي، اين مساحت به شدت کاهش يافته است. عمق متوسط اين درياچه نيز کاهش يافته و برخي مناطق آن به باتلاق و زمين خشک تبديل شده‌ است.
درياچه اروميه نقش مهمي در تعادل اقليمي منطقه دارد و به کنترل ريزگردها و نمک‌زدايي هواي منطقه کمک مي‌ کند. خشک شدن اين درياچه موجب شده تا طوفان‌ هاي نمکي با ذرات بسيار ريز نمک در منطقه منتشر شود که براي سلامت ساکنان و کشاورزي منطقه آسيب وارد کرده است.
همچنين درياچه اروميه و حوضه آبريز آن يکي از مناطق کشاورزي مهم شمال‌غرب ايران است که تامين آب کشاورزي و معيشت ميليون‌ ها نفر به آن وابسته است.درياچه اروميه از دهه 1370 با کاهش شديد آب روبرو شد که علت‌ اصلي آن خشکسالي‌ هاي پي در پي، برداشت بي‌رويه منابع آب زيرزميني، توسعه بي‌رويه کشاورزي، حفر چاه‌هاي غيرمجاز و ضعف مديريت منابع آب بوده است.به گفته برخي مسئولان امر در آذربايجان غربي، در دو دهه گذشته هرساله به‌ طور متوسط 40 سانتي‌متر از ارتفاع درياچه اروميه کاسته شده و حدود 95 درصد اين درياچه خشک شده است.با افزايش بحران، ستاد احياي درياچه اروميه با همکاري وزارتخانه‌ هاي مختلف و سازمان‌ هاي زيست‌محيطي شکل گرفت و پروژه‌هاي متعددي براي بهبود وضعيت درياچه از جمله کاهش سطح زيرکشت، استفاده از روش‌هاي نوين آبياري و کنترل برداشت آب اجرا شده است.حال خشک شدن درياچه اروميه موجب افزايش ريزگردها، ايجاد طوفان‌هاي نمکي، تخريب زيستگاه‌هاي طبيعي و تهديد گونه‌هاي بومي و مهاجر شده است. اين موضوع علاوه بر آسيب به اکوسيستم، سلامت مردم منطقه را نيز تحت تاثير قرار داده و مشکلات اقتصادي متعددي به ويژه براي کشاورزان و دامداران ايجاد کرده است.
خشک شدن درياچه اروميه ناشي از مديريت غلط آب و کشاورزي در همين راستا اخيرا عيسي بزرگ زاده سخنگوي صنعت آب روند گذشته احياي درياچه ارميه را شکست خورده عنوان کرد و گفت: درياچه اروميه تبديل به نمونه کلاسيک مديريت غلط آب و کشاورزي در کشور شد، بنابراين احياي اين درياچه نيازمند اراده جدي است.
وي علت اصلي اين شکست را عدم کاهش 40 درصدي سطح زيرکشت بخش کشاورزي در اين محدوده دانست و افزود: مجموعه اقدام هاي پر هزينه اي که طي اين سال ها براي احياي درياچه صورت گرفته جواب نداده و وضعيت آن همچنان ناهنجار است.
وي با تاکيد براينکه سطح زير کشت در اطراف درياچه در حال افزايش است و اين موضوع احيا را غير ممکن مي سازد، اظهار داشت: بايد زمين هاي کشاورزي کم‌ بهره‌ور و دوره بلندمدت مصرف آب در اطراف درياچه حذف شود.
سخنگوي صنعت آب گفت: براي احياي درياچه بايد معيشت جايگزين براي کشاورزان منطقه در نظر گرفته شود و بدون معيشت جايگزين احيا ممکن نيست.وي معتقد است با حذف اراضي کم بهره ور 470 ميليون متر مکعب آب در درياچه ذخيره خواهد شد.سياست‌گذاري نادرست و خشکسالي‌هاي پي‌درپي علت اصلي بحران درياچه اروميه در اين پيوند اکبر فتحي معاون برنامه‌ريزي و امور اقتصادي وزارت جهاد کشاورزي با تاکيد بر اينکه مشکل خشک شدن درياچه اروميه تنها به دليل بخش کشاورزي نيست، گفت: سياست‌گذاري نادرست، خشکسالي‌ هاي پي در پي و سوءمديريت از عوامل اصلي بحران است و از همه دستگاه‌ها خواست براي احياي اين درياچه همکاري کنند.وي در خصوص وضعيت بحراني درياچه اروميه گفت: يکي از مشکلات اصلي اين است که هر بخش ديگري را مقصر مي‌داند و حاضر به پذيرش اشتباهات خود نيست، اما بايد بپذيريم که سياست‌گذاري‌هاي ما در حوزه درياچه اروميه درست نبوده است که امروز به اين وضعيت دچار شده‌ايم.وي همچنين تصريح کرد که نبايد شرايط اقليمي کشور را فراموش کنيم، زيرا خشکسالي‌ هاي پي‌درپي و کاهش سالانه بارندگي‌ ها نقش مهمي در بحران فعلي درياچه اروميه داشته‌ اند.
معاون برنامه‌ريزي و امور اقتصادي وزارت جهاد کشاورزي با تاکيد براينکه اگر بخواهيم بخش کشاورزي را 100 درصد مقصر بدانيم، صحيح نيست گفت: اگرچه کشاورزي سهم قابل توجهي در مصرف آب دارد، اما امنيت غذايي نيز يک موضوع حياتي است که نمي‌توان آن را ناديده گرفت..
وي اظهارداشت: امنيت غذايي و امنيت آبي نبايد در مقابل هم قرار بگيرند، زيرا توليد محصولات کشاورزي مستلزم آب است و کشاورزان بيش از همه قدر اين منابع را مي‌دانند چرا که زندگي‌شان به آن وابسته است.فتحي عوامل اصلي بحران را توسعه سطح زيرکشت، بهره‌برداري غيرمجاز از منابع آب از جمله حفر چاه‌هاي غيرمجاز دانست و افزود: سوال اين است که چه کسي اين آب را به کشاورزان تحويل داده است و حکمراني آب در دست کدام وزارتخانه است؟ اگر چاه‌هاي غيرمجاز حفر شده، وزارت نيرو بايد جلوي آن را مي‌گرفت.
سطح زير کشت در آذربايجان غربي بايد کاهش يابد
معاون برنامه‌ريزي و امور اقتصادي وزارت جهاد کشاورزي با اشاره به اينکه همه ما در زنجيره خشک شدن درياچه نقش داريم افزود: نبايد مقصر را وزارت جهاد کشاورزي دانست، بلکه بايد با همکاري هم به دنبال راه‌حل باشيم.
وي گفت: بهينه سازي مصرف آب بخش کشاورزي، بهبود زيرساخت ها، بکارگيري سيستم هاي نوين آبياري ، تغيير سيستم آبياري، اجراي الگوي کشت، تغيير ارقام ، بکارگيري ارقام کم آب بر و مقاوم، کاخش سطح زيرکشت و توقف کاشت در برخي مناطق بحراني از راهکاري احياي درياچه اروميه است.به گفته فتحي، همچنين بايد سطح زيرکشت در استان‌هاي بحراني مانند آذربايجان غربي کاهش يابد.
راهي جز اجماع نخبگاني و مشارکت مردمي براي نجات درياچه اروميه وجود ندارد
محمدرضا عارف معاون اول رئيس‌جمهوري که رياست کارگروه ملي نجات درياچه اروميه را بر عهده دارد، بر اين باور است که احياي اين درياچه يک مسئله ملي است که با عزم ملي و نه نگاه بخشي‌نگري و منطقه‌اي محقق مي شود و در اين مسير راهي جز اجماع نخبگاني، بهره‌گيري از نظرات دانشگاهيان و ورود تشکل هاي مردمي و محيط زيستي نداريم.
عارف با اشاره به تبعات خشکي اين درياچه در کوتاه مدت براي زمين‌هاي حاصل‌خيز شمال‌غرب کشور و همچنين ساير استان‌ها با توجه به مسير وزش باد، تغيير اقليم،‌ برداشت بي رويه آب بالادست و پايين‌دست سدها و مخازن آبي حوضه آبريز درياچه، توسعه بي‌رويه زمين‌هاي کشاورزي و حفر چاه‌هاي غيرمجاز را از مهمترين عوامل دامن زدن به خشکي درياچه اروميه برشمرد و بيان کرد: اصلاح الگوي کشت،‌ برخورد با حفر چاه‌هاي غيرقانوني،‌ جلوگيري از برداشت‌هاي غيرمجاز و بهره‌گيري از توانايي‌هاي تشکل‌هاي مردمي از مهمترين راه‌حل‌هاي مهم و کوتاه‌مدت در نجات درياچه اروميه است.وي با اشاره به تغيير اقليم و کاهش 32 درصدي بارش در کشور از متوسط بلند مدت 248 ميليمتر به 152 ميليمتر در سال آبي گذشته، افزود: با توجه به آخرين گزارش‌هاي سازمان هواشناسي، ميزان بارش در حوضه‌هاي آبريز از ميانگين سال‌هاي قبل پايين‌تر است و نگراني‌هايي نيز در خصوص مخازن آبي سدهاي منطقه وجود دارد که بايد با توجه به چنين شرايطي اقدامات متناسب در نجات درياچه اروميه اتخاذ شود.
معاون اول رئيس‌جمهور، برداشت بي‌رويه آب از سدها و همچنين توسعه زمين‌هاي کشاورزي را از ديگر عوامل مهم خشکي اين درياچه دانست و گفت: با وجود همه اقدامات برداشت‌هاي بي‌رويه ادامه دارد و با وجود مسدود سازي چاه‌هاي غيرمجاز، چاه‌هاي جديدي حفر مي‌شود که بايد نظارت‌ها و برخوردهاي لازم براي اجراي مصوبات اين کارگروه در اين زمينه افزايش يابد.
عارف همچنين به افزايش کاشت محصولات باغي و صيفي جات در حوضه آبريز درياچه اروميه اشاره و اضافه کرد: توليد و صادرات محصولات باغي به قيمت هدر رفتن آب است که بسياري از اين محصولات نيز اتلاف مي‌شود،‌ البته سرمايه‌گذاراني در منطقه کارخانه‌هايي براي فرآوري محصولات باغي و توليد کنسانتره احداث کرده اند تا محصولات باغي تلف نشود اما بايد ديد با توجه به اهميت نجات درياچه اروميه مي‌توانيم الگوي کشت گذشته را ادامه دهيم يا خير؟
وي با تاکيد بر اينکه احياء و زنده ماندن درياچه اروميه مهمترين مسئله کشور است، گفت: وزارت جهاد کشاورزي اصلاح الگوي کشت در منطقه حوضه آبريز اين درياچه را به طور جدي پيگيري کند و استانداران نيز با قاطعيت اجرا کنند.عارف افزود: مصوبات کارگروه علمي درياچه اروميه زماني اجرا مي‌شود که به يک اجماع ملي برسيم و هنوز عده‌اي در خصوص خشکي درياچه اروميه توجيه نيستند و همچنين عوامل دولتي و انساني را به دليل برخي اقدامات اشتباه مقصر مي‌دانند تا جايي که طبق برخي گزارش‌ها حتي پل احداث شده روي اين درياچه در خشکي چشمه‌هاي اطراف موثر بوده است.وي با تاکيد بر اينکه مسئله حياتي کشور و منطقه نجات درياچه اروميه است، اظهار داشت: بايد اصلاح الگوي کشت و برخورد با چاه هاي غيرقانوني با جديت دنبال شود و گزارش‌ها نشان مي‌دهد که 1.5 برابر چاه‌هاي مسدودي، چاه‌هاي جديدي حفر شده است.به گزارش عصرآذربايجان به نقل از ايرنا، عارف احداث سدها در حوضه آبريز درياچه اروميه فراتر از نيازهاي آب شرب را کم لطفي به حقابه محيط زيست منطقه برشمرد و اظهار کرد: بخش مهمي از آب‌هاي پشت سدها و رودخانه‌ها براي کشاورزي استفاده شد و اين سوال مطرح مي‌شود که وقتي حقابه درياچه تخصيص داده نمي‌شود اما احداث سد اقدام درستي است يا خير؟ که در نتيجه آن کشاورزان به افزايش کاشت محصولات باغي تشويق مي‌شوند و زماني که مخازن آب پشت سدها کاهش مي‌يابد از دولت مطالبه مي‌کنند.