درياچه اروميه و ضرورت پيوند پژوهش‌هاي دانشگاهي با زيست‌بوم

درياچه اروميه، زماني بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران و يکي از بزرگ‌ترين درياچه‌هاي آب شور جهان، امروز با چشماني اشکبار، شاهد تبخير آخرين قطرات هويت خود است. اين فاجعه زيست‌محيطي، نه يک پديده ناگهاني، بلکه حاصل سال‌ها تصميم‌گيري‌هاي شتاب‌زده، نگاه‌هاي بخشي و عدم درک عميق از پيچيدگي‌هاي اکوسيستم منطقه بوده است. جامعه دانشگاهي، به عنوان مغز متفکر جامعه و متولي اصلي پژوهش و علم، نقشي دوگانه در اين ميان ايفا کرده است: هم در مقام نظريه‌پرداز و هم در مقام ناظر و مجري.
خشک شدن درياچه اروميه، اين نگين فيروزه‌اي شمال غرب کشور، تنها نتيجه کمبود نزولات جوي و سدسازي نبوده است؛ بلکه تصميمات پشتوانه علمي نادرست داشته است و عدم توجه کافي به پژوهش‌هاي محلي و غفلت از پيوند ميان دانشگاه محلي و زيست‌بوم، نقش تعيين‌کننده‌اي در شکل‌گيري اين چالش زيست‌محيطي ايفا کرده است. اين گزارش با نگاهي انتقادي به عملکرد جامعه دانشگاهي، بر لزوم بازنگري در رويکردها و اولويت‌بخشي به پژوهش‌هاي بومي و کاربردي براي نجات تنها نگين آبي منطقه تأکيد مي‌کند.
ستاد احيا و بار سنگين علمي؛ ضرورت رويکرد بومي
تشکيل ستاد احياي درياچه اروميه بر اساس اختيارات اصل 138 قانون اساسي در سال 1392 گامي مثبت در راستاي توجه به اين چالش بود. انتصاب اسحاق جهانگيري معاون اول رئيس جمهور به عنوان رئيس ستاد و عيسي کلانتري به عنوان دبير و مجري، نشان از اهميت اين مسئله در سطح کلان داشت.
ساختار سازماني اين ستاد با ايجاد کميته‌هاي راهبري و تخصصي، و جلب همکاري بيش از 750 متخصص داخلي و بين‌المللي، گامي در جهت جامع‌نگري بود. دانشگاه صنعتي شريف نيز با پذيرش مسئوليت دفتر برنامه ريزي و تلفيق و ايجاد 6 کميته و 20 کارگروه تخصصي، نقشي محوري در جمع‌بندي مطالعات و ايجاد اتفاق نظر علمي ايفا کرد.اما پرسش اساسي اينجاست که آيا اين تمرکز بر تخصص‌هاي ملي و بين‌المللي، توانست گره از کار درياچه باز کند؟ تجربيات تلخ گذشته نشان مي‌دهد که گاهي، فاصله مکاني و عدم درک عميق از شرايط بومي، حتي با بهترين نيات، به نتايج مطلوب منجر نمي‌شود.
فاصله دانشگاه‌هاي ملي از زيست‌بوم؛ ضعف در اجراي ميداني
احمد بايبوردي، عضو هيئت علمي مرکز تحقيقات و آموزش کشاورزي و منابع طبيعي آذربايجان شرقي، با اشاره به نواقص موجود در اجراي پروژه‌هاي پژوهشي گفت: نزديکي جغرافيايي دانشگاه‌هاي منطقه‌اي مانند دانشگاه تبريز و دانشگاه اروميه به درياچه، به محققان اين دانشگاه‌ها امکان درک عميق‌تر و مستقيم‌تر از شرايط واقعي منطقه را مي‌دهد. در مقابل، دانشگاه‌هاي دورتر، هرچند با تخصص‌هاي ارزشمند، ممکن است در تدوين اهداف پژوهشي و اجراي ميداني با چالش مواجه شوند.
عضو هيئت علمي مرکز تحقيقات کشاورزي با تاکيد بر بار سنگين هشت پروژه پژوهشي بر دوش يک محقق مرکز نشين، گفت: همانطور که اشاره شد، اين مسأله کيفيت کار را به شدت تحت تأثير قرار مي‌دهد. اگر اين پروژه‌ها به محققان محلي واگذار شده بود و دانشگاه‌هاي ملي نقش ناظر و مشاور کلان را ايفا مي‌کردند، احتمالاً شاهد نتايج مؤثرتر و دقيق‌تري بوديم.
وي افزود: اين موضوع، نه تنها کيفيت پژوهش‌ها، بلکه ارتباط تنگاتنگ ميان جامعه علمي و مشکلات واقعي زيست‌محيطي منطقه را تقويت مي‌کرد.
درس‌هايي از گذشته؛ ضرورت بازنگري در ساختار پژوهش
بايبوردي با بيان اينکه هم‌اکنون نيز همان کارگروه‌هاي قبلي در حال فعاليت هستند، تاکيد کرد: ضرورت بازنگري در رويکردها جدي است.وي ادامه داد: تجربه‌هاي گذشته، اگر به درستي تحليل و نقد شوند، مي‌توانند چراغ راه تصميم‌گيرندگان و پژوهشگران باشند و نبايد صرفاً بر اساس دانش نظري و بدون توجه کافي به پيچيدگي‌هاي ميداني و بومي، تصميم‌گيري کرد.
نقش مديريت منابع شهري؛ پيامدهاي ناخواسته تغيير کاربري اراضي
روح الله رشيدي رئيس مرکز پژوهش‌هاي شوراي شهر تبريز نيز در پاسخ به سوالي در خصوص اينکه آيا در موضوع تأثير متقابل تبريز و درياچه اروميه بر همديگر پژوهشي صورت گرفته است يا نه، گفت: متأسفانه در طي ?? سال اخير و قبل از دوره ششم مرکز پژوهش‌هاي شورا به اين موضوع پرداخت نشده است.
رشيدي با اشاره به اهميت موضوع آب و نقش شهرداري به‌عنوان يکي از بزرگ‌ترين مصرف‌کنندگان آن، گفت: از آغاز فعاليتم در مرکز پژوهش‌هاي شوراي اسلامي شهر تبريز، بررسي وضعيت مديريت مصرف آب در دستور کار قرار گرفت تا مشخص شود مديريت شهري چه ميزان آب مصرف مي‌کند، منابع تأمين آن چيست و چه ظرفيت‌هايي براي صرفه‌جويي آن وجود دارد.
وي در خصوص منشأ اين ديدگاه گفت: هر اتفاقي اعم از کشاورزي، صنعتي و سياست‌هاي محيط زيستي در حوضه تبريز مي‌افتد، مستقيماً بر درياچه اروميه تأثير مي‌گذارد، لذا تلاش کرديم به طرق مختلف در اين موضوع تحقيق کنيم.
تغيير کاربري اراضي زير ذره بين پژوهش
رشيدي محور اصلي فعاليت‌هاي مرکز پژوهش‌ها را پس از جمع‌بندي مطالعات، بررسي تأثير تغيير کاربري اراضي عنوان کرد و گفت: در اين زمينه، ابتدا تمام تغيير کاربري‌هاي اراضي شهر تبريز طي دو دهه اخير شناسايي شد تا مشخص شود چه تحولاتي در اين مدت رخ داده است.وي افزود: نتايج اين بررسي، تصويري دقيق از الگوهاي تغيير و تحولات زيست‌محيطي شهر تبريز ارائه مي‌دهد.
تغيير کاربري فضاي سبز به مسکوني عامل تخريب منابع آب
رئيس مرکز پژوهش‌هاي شوراي شهر تبريز با بيان اينکه يکي از تغيير کاربري‌ها، تغيير کاربري از فضاي سبز به کاربري‌هاي ديگر مانند مسکوني و تجاري است، تصريح کرد: خيلي از مردم تصور مي‌کنند اين تغييرات تأثيري بر ذخاير آب و سفره‌هاي زيرزميني ندارند در حالي که کاملاً مرتبط است.وي با تاکيد بر اينکه تغيير کاربري زمين‌هاي زراعي و باغي در وسعت زياد و تبديل آن به واحد مسکوني خودش باعث تخريب منابع آب و بهم خوردن تعادل زيست محيطي مي‌شود، افزود: توسعه دو دهه اخير با محوريت مسکوني سازي زمين‌هاي خالي و ايجاد شهرک‌هاي اقماري در اطراف شهر کاملاً در بهم خوردن تعادل زيست محيطي اثر گذاشته و داده‌هاي مرکز پژوهش‌هاي شورا مويد اين موضوع است.
تغيير اراضي ديم به باغ و افزايش برداشت از منابع آبي
رشيدي نوع ديگر تغيير کاربري‌ها را تغيير مزارع ديم به باغ و ويلا در اطراف تبريز عنوان کرد و افزود: از ?? هکتار اراضي ديم منطقه چاوان، پنجاه درصد به باغ و ويلا تغيير کاربري يافته که حداقل سالانه يک ميليون متر مکعب آب مصرف مي‌کند.وي ادامه داد: طبيعتاً اين آب به طرق مختلف از منابع آبي حوضه تبريز و درياچه اروميه تأمين مي‌شود.
او گفت: براي توسعه اين پژوهش الان در حال مطالعه در خصوص 5 هزار هکتار از اراضي اطراف تبريز از اين منظر هستيم که زمين‌هاي بايري که به باغ و ويلا تبديل شده است چقدر آب مصرف مي‌کنند.
تغيير الگوي کشت گياهان فضاي سبز
وي همچنين با اشاره به پژوهش انجام يافته در حوزه فضاي سبز شهري تبريز، افزود: اين پژوهش به بررسي امکان تغيير نوع کشت فضاي سبز تبريز و امکان تبديل گونه‌هاي پرآب بر به گونه‌هاي کم آب بر مي‌پردازد؛ وي ادامه داد: پژوهش‌هاي مربوطه تمام شده و پيشنهادات مشخصي در زمينه گونه‌هاي گياهي کم آب بر مناسب شهر تبريز داده شده است.
رئيس کميسيون عمران شوراي شهر تبريز جهت گيري و تمرکز مبنايي شوراي شهر را بر موضوع توسعه شهر تبريز و نقش آن در بهم خوردن تعادل زيست محيطي منطقه و به تبع آن بهم خوردن تعادل طبيعي درياچه اروميه عنوان کرد و افزود: البته منظورم اين نيست که وضعيت درياچه اروميه ناشي از مديريت منابع شهر تبريز است، اما سهم قابل توجهي دارد و اگر نقش اين تغيير کاربري‌ها را در شهرهاي اروميه و ساير شهرهاي حوضه آبريز بررسي کنيم، به يک مقوله مشترک مي رسيم.
اين يافته‌ها، تلنگري به جامعه دانشگاهي و مديران کشوري و شهري است که گاهي با تمرکز بر «کلان‌نگري» و «ملي‌نگري» پيامدهاي ناخواسته و محلي تصميمات خود را ناديده مي‌گيرند. پژوهش در خصوص الگوهاي تغيير کاربري اراضي و محاسبه دقيق ميزان مصرف آب در اين تغييرات، بايد در اولويت برنامه‌هاي دانشگاهي و پژوهشي قرار گيرد.
خشک شدن درياچه اروميه، بيش از آنکه يک چالش طبيعي باشد، مشکل مديريتي و علمي است. جامعه دانشگاهي، با اتکا به دانش تخصصي خود، وظيفه سنگين‌تري در قبال اين مسئله دارد. اين وظيفه، تنها به ارائه راهکارهاي نظري خلاصه نمي‌شود، بلکه نيازمند حضور فعال در صحنه، درک عميق از شرايط ميداني، و ارائه پژوهش‌هاي کاربردي و بومي است.
لازم است تا ساختار پژوهش‌ها بازنگري شده و اولويت به دانشگاه‌ها و مراکز تحقيقاتي مستقر در حوضه آبريز داده شود. نظارت و پشتوانه علمي دانشگاه‌هاي معتبر ملي، مي‌تواند به افزايش اعتبار و دقت اين پژوهش‌ها کمک کند، اما نبايد جايگزين درک عميق محلي شود.
به گزارش عصرآذربايجان به نقل از مهر، نجات اين نگين آبي، نيازمند پذيرش مسئوليت، اصلاح شيوه‌هاي پژوهش، و ايجاد پيوندي ناگسستني ميان علم و عمل، ميان دانشگاه و زيست‌بوم است.