طلاي بافته‌شده تبريز در چنبره سليقه عربي و غربي

فرش تبريز، نه‌فقط يک کالاي هنري، بلکه سندي زنده از تاريخ، فرهنگ و ذوق ايراني است؛ هنري که در تار و پود خود روايتگر چند قرن خلاقيت و زيبايي‌شناسي شرقي است. اما در روزگار کنوني، اين ميراث ماندگار در تقاطع سنت و مدرنيته ايستاده است. تغيير سليقه جهاني، تحولات فرهنگي و گسترش نگاه تجاري به هنر، پرسش‌هاي تازه‌اي را پيش‌روي هنرمندان و طراحان تبريزي قرار داده است: چگونه مي‌توان اصالت ديرينه فرش تبريز را در عين پاسخ‌گويي به نيازهاي دنياي امروز حفظ کرد؟
گزارش پيش‌رو با نگاهي تحليلي به گذشته و حال اين هنر کهن، از زبان استادان و طراحان برجسته، به بررسي روند تحولات، چالش‌هاي معاصر و چشم‌انداز آينده فرش تبريز مي‌پردازد؛ هنري که هنوز هم، با تمام فراز و فرودهايش، نماينده اصيل‌ترين چهره از فرهنگ ايراني در قاب رنگ و نقش است.
احياي فرش ايران پس از وقفه تاريخي
عبداله ميرزايي، دانشيار دانشگاه هنر اسلامي تبريز و رئيس دانشکده فرش، با اشاره به ريشه‌هاي تاريخي احياي قالي‌بافي ايران گفت: آغاز تحولات نوين در فرش ايران را بايد از دوره قاجار دانست. پس از دوران باشکوه صفوي که اوج هنر قالي‌بافي ايران بود، حدود 150 سال وقفه در توليد حرفه‌اي فرش پديد آمد. در اين مدت، قالي‌بافي صرفاً در ميان عشاير و روستاها به‌صورت محدود ادامه يافت، اما توليد کارگاهي و انبوه عملاً متوقف شد. با اين حال، در اواخر قاجار، تبريز توانست پيشگام احياي دوباره اين هنر شود.
وي با اشاره به هم‌زماني اين احيا با تحولات اقتصادي اروپا افزود: در پي انقلاب صنعتي در غرب، صنعت نساجي ايران ضربه شديدي خورد و بازار داخلي آن از ميان رفت، اما همين تحولات زمينه‌ساز رونق فرش شد. اروپايي‌ها در ازاي صادرات کالاهاي خود، فرش ايراني خريداري مي‌کردند و عطش بازار اروپا براي فرش شرقي، به‌ويژه فرش ايران، روزبه‌روز افزايش مي‌يافت. تجار تبريزي نيز با بهره‌گيري از موقعيت جغرافيايي و فرهنگي شهر خود، توانستند فرش ايران را به بازارهاي جهاني معرفي کنند. تبريز به‌عنوان دروازه ورود به اروپا، قفقاز و خاورميانه، نقشي محوري در اين روند داشت.
ميرزايي با اشاره به پيشگامي فرهنگي و فکري تبريز گفت: ارتباط گسترده تبريز با بازارهاي خارجي، از استانبول گرفته تا اروپا، سبب شد که تجار و هنرمندان اين شهر کمتر در چارچوب سنت‌هاي کلاسيک باقي بمانند. روحيه نوگرايي تبريز تنها در عرصه فرش نبود، بلکه در حوزه‌هاي ديگر نيز تجلي يافت؛ از تأسيس نخستين چاپخانه،اولين بلديه، نخستين کتابخانه، سالن نمايش تا تشکيل نخستين آتش‌نشاني در کشور. اين رويکرد روشنفکرانه باعث شد که طراحان تبريزي با ديدگاهي بازتر به طراحي فرش بپردازند و از قالب‌هاي تکراري فاصله بگيرند.
فاصله از اصالت يا بازتابي از زمانه؟
اين استاد دانشگاه در پاسخ به پرسشي درباره حفظ اصالت فرش تبريز اظهار کرد: اگر اصالت را به معناي تکرار طرح‌هاي چندصد سال پيش بدانيم، بله، فرش تبريز از اصالت فاصله گرفته است. اما اگر اصالت را هماهنگي با فرهنگ و نيازهاي روز بدانيم، اين تغييرات طبيعي و حتي ضروري است. جامعه امروز ديگر بر پايه آموزش استاد و شاگردي سنتي بنا نشده و بسياري از طراحان به‌صورت خودآموز، دانشگاهي يا از طريق فضاي مجازي فعاليت مي‌کنند. اين مسئله، تنوع و گاه پراکندگي در سبک‌هاي طراحي را در پي داشته است.
ميرزايي دلايل خروج فرش تبريز از چارچوب سنتي را در چند محور خلاصه مي کند و مي گويد:تحولات فرهنگي و اجتماعي: مردم تبريز همواره پذيراي انديشه‌هاي نو بوده و کمتر در بند سنت‌هاي کلاسيک مانده‌اند،2- فقدان الگوهاي تاريخي: وقوع زلزله‌هاي متعدد موجب نابودي آثار هنري و معماري شاخص تبريز شده و طراحان را از منابع الهام تاريخي محروم کرده است3. توان بالاي نيروي انساني: مهارت بافندگان و طراحان تبريزي موجب شده تا هر ايده نوآورانه‌اي قابليت اجرا داشته باشد4. افول توليدکنندگان بزرگ: حذف کارگاه‌ها و حاميان سنتي موجب استقلال طراحان و تنوع فراوان در طرح‌ها شده است?. تغيير نگرش به فرش: نگاه فرهنگي به فرش جاي خود را به نگاه مصرفي داده و هماهنگي با دکوراسيون و مد روز در اولويت قرار گرفته است.6. کاهش آگاهي عمومي: درک هنري و تشخيص ظرافت‌هاي کلاسيک در ميان مصرف‌کنندگان کاهش يافته است.به گفته ميرزايي، بازارهاي سنتي غربي مانند اروپا و آمريکا ديگر به فرش‌هاي پرزرق‌وبرق امروزي تبريز تمايلي ندارند: آن‌ها به دنبال اصالت و حس شرقي در طرح و نقش هستند؛ مؤلفه‌هايي که در بسياري از فرش‌هاي امروزي کمتر ديده مي‌شود. در مقابل، بازار کشورهاي عربي و مصرف داخلي، به فرش‌هاي ظريف و رنگارنگ گرايش دارند. تصور غلطي در ميان توليدکنندگان رواج يافته که افزايش تعداد رنگ‌ها يا ميزان ابريشم، ارزش فرش را بالا مي‌برد، در حالي‌که براي غربي‌ها، اصالت فرهنگي و هويت شرقي مهم‌تر است.
بازآموزي و بازگشت آگاهانه به ريشه‌ها
اين پژوهشگر فرش تأکيد کرد: براي بازگرداندن جايگاه جهاني فرش تبريز، نياز به بازآموزي، تحقيق و شناخت دقيق بازارها داريم. طراحان و توليدکنندگان بايد ضمن بهره‌گيري از دانش و تجربه گذشتگان، با شناخت سليقه مخاطبان داخلي و خارجي، مسير تازه‌اي براي بازتعريف اصالت در قالبي معاصر بگشايند.
او در پايان گفت: فرش تبريز امروز از نظر کميت توليد، همچنان پيشتاز کشور است، اما براي بازيابي جايگاه جهاني خود، بايد با درک عميق از گذشته و درک درست از زمان حال، ميان سنت و نوآوري پلي هنرمندانه برقرار کند.
فرش تبريز امروز در نقطه تلاقي سنت و نوگرايي ايستاده است. ترديدي نيست که حفظ اصالت بدون انطباق با شرايط معاصر ممکن نيست، اما فراموشي ريشه‌ها نيز به از دست رفتن هويت شرقي اين هنر مي‌انجامد.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از مهر،به نظر مي‌رسد با احياي آموزش‌هاي سنتي در قالب‌هاي مدرن، حمايت هدفمند از طراحان و توليدکنندگان، و ترويج فرهنگ فرش‌شناسي، مي‌توان مسير تازه‌اي براي اين ميراث گران‌بها گشود؛ مسيري که در آن، فرش تبريز بار ديگر جايگاه شايسته خود را در بازارهاي جهاني و در قلب دوستداران هنر اصيل ايراني باز يابد.