ياللي سؤزونون و رقصي‌نين ايضاحي و ائتيمولوژيسي

حسن اوموداوغلو

ياللي رقصي زاماني:
* ال‌-اله توتولموش کيشيلردن ياخوُد قادينلاردان و بعضاً قاريشيق دسته دوزلديلير، همين دسته‌‏نين سايي اوچ و داها آرتيق‌‏ اولا بيلر.
دسته‌‏نين باشيندا دوران رقّاص، ياللي‏باشي (الينده يايليق يا خوُد چوبوق توتوب)، آخيرينداکي ايسه آياقچي آدلانير.
* ياللي اوّلجه آغير تئمپلي باشلانير، گئتديکجه سرعتلنير.
ايفاچي‏لار ريتميک حرکتلرله ( بدن‏لري‌نين اَييليب قالخماسي ) ايله دؤره‏وي رقص ائديرلر، بو رقص حاققيندا ايلک معلوماتا »قوبوستان« قايا تصويرلرينده و داها سونرا نظامي‌‏نين »خسرو و شيرين« پوئماسيندا راست گليريک.
واختي ايله يوزدن آرتيق ياللي هاواسي اولموشدور؛ چولاغي، اوچ آدديم، دؤنه ياللي، آي دؤنه، زوپو- زوپو، هئراتي ياللي‏سي، قاز- قازي، کؤچَري، ائل ياللي‏سي، ايکي آياق، قالادان قالايا، چؤپو- چؤپو، سياقوتو، تنزه‏ره، عرفاني و…ياللي ايکي يئره بؤلونور:
1- سوژئتلي ياللي‏لار،2-رقص ياللي‏لار.
معيّن حادثه‏‌ني تصوير ائدن سوژئتلي ياللي‏لار، تئاترلاشميش خالق اويونلاري اولدوغو اوچون، اويون، ياللي آدلانير. رقص ياللي‏سيندا ايسه تام قهرمانليق موتيولري‌نين خالقا احوال و روحيّه‌‏سيني گنجليگيني، چئويکليگيني، تصويري و ترنّم عکسيني تاپير. آذربايجان ياللي‏سينا بنزر رقصلر مختلف آدلارلا آوروپا و آسيانين بير چوخ خَلقلري آراسيندادا ياييلميش‏دير.
گورجولرده پئرخولي، اؤزبک‏‌لرده ياللا و لاپار، مولداويالاردا تاباکارباسکا، فرانسيزلاردا بيرانئل و فيراندولا، رومن‏‌لرده آرکان، بولغارلاردا تيزئسکوخورو، چِک‌لرده چئتريژ پارووا، يونان‏لاردا سيرتاکي و… . مشهور ياللي‏لاردان اوزون دره، جينيق- جينيق، گوپو، کوردون آغيري، جيران- جيران، شرور، شراني، ناخجواني ياللي‌‏لاري‏دير.
اورمو شهري‌نين کندلريندن بيرينده‏ بير نوع ياللي دا قيده آلينيب‏دير؛ بو ياللي، ان چوخ ايفا اولوندوغو کندين آدي ايله علاقه‌دار »بالوو ياللي‌سي« آدلا‌نير.
آذربايجان رقصي اوزره تدقيق آپاران عاليم کمال حسن‌‏اوف، ياللي سؤزونون منشأيي حاقدا ديير: يال سؤزو؛ جرگه‏، زنجير خطّي دئمک‏دير. وقتي ايله باشقا آدي اولموش بو رقص، تدريجاً آذربايجان ديلي‌نين عمله گلمه‏‌سي ايله علاقه‏‌دار اولاراق اؤز حرکت دوزومونه، قورولوشونا گؤره عيني آد، ياللي (جرگه‌‏يه دورانلار) آديني کسب ائتميش‏دير. بيز بو سؤزله راضي‏لاشا بيلميريک. فکرميزجه ياللي سؤزو اصلينده يالاو ( اود، آلوو، آتش) سؤزويله باغلي‏دير و قديم تورک ديلينده يال، ايشيق معناسيني‏ دا داشيميش‏دير.
يالديريم، يالديراق، يالاپ سؤزلري‏ده ديليميزده قالماقدادير.
کلاسيک متن‏لرده و قديم سؤزلوکلرده يال کؤکلو سؤزلر چوخ‌دور: يالديراماق- پارلاماق. ايشيقلانماق، يالابماق- ايشيق ساچماق، يالينلاماق- شعله‌لنمک و يانماق، يالاو- شعله، آلاو. يالين- شعله، آتش، يالينليق- يانديريلميش، شعله‌لنميش سؤزلريني‏ده مثال چکمک اولار. دئمک يال سؤزو اود و آتش معناسيندا گلميش‏دير. ديوان لغات‏‌الترک‏ده، آتش و اود آنلاميني داشييان يال کؤکلو سؤزلر واردير. دوشوندويوموزه گؤره، بو گون ياللي باشي‌نين الينده اولان يايليق ايسه، اودون و آلووون علامتي‏ اولاراق قالير. ياللي رقصي‏‌نين اودلا باغلي اولدوغو شکي‏ده اوينانيلان زوپو- زوپو ياللي‏سيندا قالماقدادير.
غاليب گلن ياللي‌‏باشي، آغزينا آغ نفت دولدورار، آغاجا ديرماشار و آغ نفتي، وار گوجويله اوفور‏ر و سيچرانتيلار آغاجي يانديرار. ياللي آذربايجانين اَن ياييلميش و سئويملي پاپوليار (خَلق طرفيندن بَگَـنيلن) رقصي اولموشدور.
اَن مشهور ياللي اوستادلاري، آذربايجانين شرور بؤلگه‏‌سيندن اولوبلار. ياللي اوينايانلارين جرگه‌‏باشچي‏سينا مختلف آدلار وئريلردي؛ رقاص‌‏باشي، جنگي‏‌باشي، هالاي‏‌باشي، مورشود (مُرشد) بو آدلار فخري آدلاردان حساب اولونوردو. ياللي‌‏باشينا چوخ وقت آياقچي، يعني اوينايانلار جرگه‏‌سي‌نين آخيريندا دوران ايفاچي کُمک ائدير.
عادتاً ياللي‏ني تويون آخيريندا اويناييرلار. (عزير حاجي‌‏بَي‏‌اوْفون »کور اوغلو«، مسلم ماقامايئوين »نرگيز«، جهانگير جهانگيراوفون »آزاد اوپئرا«لاريندا، سلطان حاجي‏‌بَي‏‌اوفون »گلشن«) بالئتينده‏‌کي ياللي‏لار چوخ گئنيش مقياسدا تانينميش‏دير.