قديمي‌ترين قوم ايران چه کساني بودند

بخش دوم

عصر فلز در فلات ايران، تولد شهر ها، خط و تمدن نوين
اينجا نقطه شروع کاوش عميق ما در ميان ساکنان اوليه‌ ايران است. پس از دوران پربار نوسنگي، فلات ايران، همچون ديگر نقاط غرب آسيا، به عصر فلز گام نهاد. اين دوران، عصري پر از تحول بود: توليد انبوه فلزات، گذار شگفت‌ انگيز از روستا ها به شهر ها، ظهور خط و نگارش، گسترش تجارت، بناي معماري‌ هاي باشکوه، و شکوفايي تاريخ، ادبيات و هنر.عصر آهن، نقطه اوج نوآوري و سازماندهي شهري در ايران باستان به شمار مي‌ رود. شاهکارهايي چون زيگورات چغازنبيل که حدود 1250 پيش از ميلاد بود و معبد باباجان، يادگار هاي اين دوران پرافتخار هستند. با آغاز هزاره اول پيش از ميلاد، قدرت‌ هاي بزرگي چون مادها و ايلامي‌ هاي نوين در سراسر فلات ايران سر برآوردند. اين تمدن‌ ها در برابر امپراتوري متجاوز آشوري در ميان‌ رودان يا همان بين‌ النهرين ايستادگي کردند. در نهايت، ساکنان اوليه ايران براي مقابله با حملات و تجاوزات آشور، در قالب پادشاهي ماد متحد شدند. در ادامه، به معرفي دقيق‌ تر اين اقوام کهن خواهيم پرداخت.
عيلاميان، تمدني کهن در جنوب غرب ايران
يکي از برجسته‌ ترين ساکنان اوليه‌ ايران که تأثيري ژرف بر اقوام همسايه و تمدن‌ هاي آتي گذاشتند، مردمان ايلام بودند. ايلاميان که با نام عيلامي‌ ها نيز شناخته مي‌ شوند در جنوب غربي ايران سکونت داشتند و تمدني بسيار غني با شهر هاي باشکوه را بنا نهادند. اين تمدن پرافتخار از حدود 3500 سال پيش از ميلاد تا 645 سال پيش از ميلاد، يعني بيش از سه هزار سال، شکوفا بود.
نام ايلام را مردمان بين‌ النهرين، از جمله اکديان و سومري‌ ها، بر ساکنان منطقه‌ خوزستان امروزي نهادند. اما خود ايلاميان، خويشتن را با نام هَلْتَمتي مي‌ خواندند. در زبان مردمان بين‌ النهرين، ايلام به معناي سرزمين مرتفع‌ نشينان يا مردمي که در ارتفاعات زندگي مي‌ کنند بود، که شايد اشاره‌ اي به موقعيت جغرافيايي برخي از مناطق تحت نفوذ آنها يا ريشه‌ هاي کهن‌ ترشان داشته باشد.
عيلاميان و ميراث ماندگارشان براي هخامنشيان
ارتباط ايلاميان با هخامنشيان، بخشي جدايي‌ ناپذير از تاريخ پرفراز و نشيب ايران است. نام ايلام که در کتيبه‌ هاي پارسي و هخامنشي با تلفظ‌ هاي هيلام يا ايلام نيز آمده نشان از حضور ديرينه‌ اين قوم در اين سرزمين دارد. همين ايلاميان بودند که شهر باستاني شوشا يا همان شوش امروزي را بنا نهادند و نقش مهمي در انتقال دانش خط و نگارش به پادشاهان هخامنشي ايفا کردند.
پيش از شکل‌ گيري امپراتوري هخامنشي، ايلاميان در نبردهاي متعددي با قدرت‌ هاي بين‌ النهرين، از جمله بابلي‌ ها، آشوريان و سومري‌ ها، درگير بودند؛ گاه پيروز ميدان مي‌ شدند و گاه نيز شکست مي‌ خوردند. بر اساس کتيبه‌ هاي آشوري، اين قوم کهن، سرانجام توسط آشور بانيپال، پادشاه نيرومند آشور، شکست خورده و تضعيف شدند.
قلمرو اصلي ايلاميان، که از ساکنان بومي ايران پيش از ورود آريايي‌ ها به شمار مي‌ روند، شامل بخش‌ هايي از استان‌ هاي فارس، لرستان و بختياري، بوشهر و خوزستان امروزي بود. در سال 538 پيش از ميلاد، ايلاميان تابع هخامنشيان شدند و زبان ايلامي به عنوان اولين زبان رسمي در دستگاه اداري و تجاري هخامنشيان مورد استفاده قرار گرفت.درباره‌ خاستگاه ايلاميان، نظريات متفاوتي وجود دارد؛ برخي معتقدند که آنها حدود 3500 سال پيش از ميلاد از دره‌ سند و از طريق دريا و با قايق به ايران مهاجرت کرده‌ اند و برخي ديگر، مهاجرت آنها را از مسير پاکستان به ايران مي‌ دانند. ايلاميان، بنا به توصيفات، داراي پوستي تيره‌ رنگ و ظاهري شبيه به اعراب بودند.
کاسپي‌ ها، مردمان قفقاز و ميراثشان در نام درياي خزر
يکي ديگر از اقوام کهن که در زمره‌ ساکنان اوليه‌ ايران قرار مي‌ گيرند، کاسپي‌ ها هستند. قلمرو اين قوم در منطقه‌ قفقاز جنوبي، جمهوري آذربايجان، مناطق تالش و گيلان، و بخش‌ هايي از آذربايجان شرقي و زنجان گسترده بوده است. جالب است بدانيد که نام اروپايي کاسپين که بر بزرگترين درياچه‌ جهان نهاده شده، برگرفته از نام همين قوم يعني کاسپي‌ ها است!
کاسپيان داراي آداب و رسوم و مناسک ويژه‌ خود بودند که حتي بر آريايي‌ ها نيز تأثير گذاشت. اين قوم، که از نسل نخستين ساکنان ايران به شمار مي‌ روند، علي‌ رغم پيشرفته بودن و شيوه‌ زندگي مسالمت‌ آميزشان، به کار و کوشش دسته‌ جمعي علاقه‌ فراواني داشتند.يکي از باورهاي منحصر به‌ فرد آنها در مورد مردگانشان بود، اجساد مردگان خود را در بياباني دور از محل زندگي رها مي‌ کردند و از دور مراقبشان بودند. بر اساس باور آنها، اگر کرکس جسدي را مي‌ خورد، فرد در دنياي پس از مرگ سعادتمند و آمرزيده مي‌ شد. اگر جسد توسط حيوانات زميني مانند گرگ يا سگ خورده مي‌ شد، آمرزش کمتري نصيب فرد مي‌ شد و بدترين سرنوشت براي مرده‌ اي بود که هيچ پرنده يا حيواني به سراغ جسدش نمي‌ رفت.
اورارتوها، تمدني کهن در مرز ايران و آناتولي
در ميان اقوام اوليه‌ ايران، نام اورارتوها نيز به چشم مي‌ خورد. اين قوم در منطقه‌ آناتولي، که امروزه بخشي از ترکيه محسوب مي‌ شود به ويژه در حوالي درياچه‌ وان، سکونت داشتند. جالب است بدانيد که اورارتوها، در کنار هيتي‌ ها، بعدها در شکل‌ گيري قوم ترک نقش داشتند.
اورارتوها در ابتدا از حملات آشوريان شکست خوردند، اما حدود 800 سال پيش از ميلاد، دوباره به قدرت رسيدند و به يکي از قدرت‌ هاي مهم در غرب آسيا تبديل شدند. شايد اين پرسش برايتان پيش بيايد که چرا نام اورارتوها در ميان ساکنان اوليه‌ ايران ذکر مي‌ شود، در حالي که زيستگاه اصلي‌ شان در آناتولي بوده است؟ دليل اين امر، گستردگي فلات ايران در آن دوران است؛ در آن زمان، آناتولي بخشي از حوزه‌ تمدني فلات ايران محسوب مي‌ شد و به همين دليل، اورارتوها را در زمره‌ ساکنان اوليه ايران قرار مي‌ دهيم.اين قوم داراي خط و نظام کتابت ويژه‌ خود بودند. اورارتوها سرانجام در اثر حملات اقوام آريايي، به‌ ويژه مادها، و همچنين يورش سکاها و کيمريان از قفقاز، سقوط کردند. بقاياي اين قوم، به همراه برخي ديگر از اقوام هندواروپايي، در نهايت به تشکيل قوم ارمني انجاميد.
گوتي‌ ها، کوه‌ نشينان جنگاور و نياي کردهاي امروزي
در ادامه‌ بررسي ساکنان کهن ايران، به قوم گوتي‌ ها مي‌ پردازيم. اين قوم در بخش مرکزي رشته‌ کوه‌ هاي زاگرس و در محدوده‌ شمالي قلمرو قوم لولوبي‌ ها مي‌ زيستند. نکته‌ جالبي که در مورد گوتي‌ ها وجود دارد، اين است که آن‌ ها را نياکان کردهاي امروزي مي‌ دانند. گوتي‌ ها با آريايي‌ ها و برخي قبايل ماد درآميختند و در نهايت، قوم کرد را تشکيل دادند.گوتي‌ ها، همان‌ طور که اشاره شد، قومي کوه‌ نشين بودند و در بخشي از کردستان امروزي سکونت داشتند. از ويژگي‌ هاي بارز اين قوم مي‌ توان به روحيه‌ جنگاوري و سلحشوري آن‌ ها اشاره کرد. حتي گفته مي‌ شود نام کوه جودي، که در روايات مذهبي، کشتي حضرت نوح بر آن به گل نشست، از نام همين قوم گوتي گرفته شده است.
لولوبيان، کوه‌ نشينان زاگرس و نياي لرها و کردها
در ادامه‌ گشت‌ و گذارمان در ميان ساکنان اوليه‌ ايران، به قوم لولوبيان مي‌ رسيم. اين قوم نيز، همچون گوتي‌ ها، از نياکان کردهاي امروزي به شمار مي‌ روند و افزون بر آن، برخي تاريخ‌ شناسان، لولوبيان را نژاد اوليه‌ قوم لر مي‌ دانند؛ چرا که معتقدند واژه‌ لُر ريشه در زبان لولوبيان دارد.لولوبيان در کوه‌ هاي زاگرس، در جنوب سکونتگاه گوتي‌ ها و شمال سرزمين کاشي‌ ها يا کاسي‌ ها مي‌ زيستند. قلمرو آن‌ ها بر دامنه‌ هاي زاگرس، ميان درياچه‌ اروميه و جنوب ايران گسترده بود. از اين قوم آثار حجاري ارزشمندي در کرمانشاه امروزي به يادگار مانده است.لولوبيان هم‌ عصر با اقوام اورارتو، آشوري و کاشي‌ ها بودند. پادشاه مشهور آن‌ ها آنو باني‌ ني نام داشت. نکته‌ قابل توجه اين است که سومريان و بابلي‌ ها از اين قوم به عنوان برده استفاده مي‌ کردند. اما لولوبيان تنها قرباني نبودند؛ بر اساس کتيبه‌ هاي به‌ دست‌ آمده، اين قوم به همراه عيلامي‌ ها و گوتي‌ ها، در نهايت به بابل حمله کرده و انتقام خود را گرفتند. لولوبيان همچنين در فلزکاري مهارت چشمگيري داشتند.
کاشي‌ ها يا کاسي‌ ها، صنعتگران زاگرس و تأثيرگذاران بر آريايي‌ ها
بياييد به سراغ يکي ديگر از ساکنان کهن ايران برويم، قوم کاشي يا همان کاسي‌ ها. اين قوم در نواحي لرستان، کردستان و بخشي از ايلام امروزي سکونت داشتند و از مهارت‌ هاي چشمگيري در زمينه‌ هاي مختلف برخوردار بودند.کاشي‌ ها در صنعت ريخته‌ گري، استفاده از فلزات و ساخت ابزارآلات تبحر ويژه‌ اي داشتند. برخي محققان، مانند جورج کامرون، بر اين باورند که زبان کاسي‌ ها شباهت زيادي به زبان‌ هاي قفقازي داشته است. آن‌ ها همسايگان عيلامي‌ ها بودند و مهارت‌ هايشان در سوارکاري نيز قابل توجه بود.
نفوذ فرهنگي کاشي‌ ها تا آنجا بود که گفته مي‌ شود آداب و هنرهايشان، به همراه فرهنگ قفقازي‌ ها، تأثير زيادي بر آريايي‌ ها گذاشته است. همچنين، برخي معتقدند که کاشي‌ ها نياي مردم لر امروزي هستند، گرچه تاريخ پرفراز و نشيب، اين قوم را دستخوش تغييرات بسياري کرده است.
مانائيان، تمدن درخشان شمال غرب ايران
در ادامه بررسي ساکنان اوليه‌ فلات ايران، به قوم مانائيان يا ماناها مي‌ پردازيم. اين قوم در آذربايجان غربي و سواحل جنوبي درياچه‌ اروميه سکونت داشتند و همسايگان اقوام گوتي، اورارتو و ميتاني بودند.يکي از مهم‌ ترين بازمانده‌ هاي تمدن مانائيان، حسنلو است که جام زرين حسنلو، يکي از زيباترين و مشهور ترين آثار به‌ دست‌ آمده از اين قوم، از آنجا کشف شده است. اين جام، گواهي بر هنر و صنعت پيشرفته‌ مانائيان است.
ادامه در شماره آتي