تابو قاداغان ائديلميش سؤزلردير

کؤچورن: همت شهبازي

تابو– قاداغان ائديلميش سؤزلردير. بعضا بونو سانسور اولونمايان سؤزلرله ده عيني‌لشديريرلر. تابو اوسلوبي سوييه دن و ايشلنمه ساحه‌سيندن آسيلي‌دير. ديلده ائله سوييه (دانيشانلارين آشاغي سوييه‌سي) واردير کي اورادا هئچ بير تابو يوخدور. يعني هرجور سؤز ايشله‌ديلير. بو، حتتا وولقار سؤزلره ده عايددير. تابو جمعيتده گئنيش ياييلميش آنلاييش‌دير. بونا حقوقي، اخلاقي، ائتنوقرافيک (قوم نگاري) و ديلچي‌ليک موقع‌لريندن ياناشماق اولار.
تابويا حقوقي موقع‌دن ياناشما هله ديلده و معيشتده تابو آنلاييشي مئيدانا گلمه‌ميشدن جمعيت بو و يا باشقا حرکتي قاداغان حئساب ائتميشدير. هله قبيله دؤورونده باشقاسي‌نين ساحه‌سينه گيرمک، اونلار ايله علاقه ده اولماق، باشقا قبيله‌نين آديندان يارارلانماق، املاکينا توخونماق تابو – قاداغان ايدي . سونرالار بو آنلاييش هم گئنيشلندي، هم ده عيني‌لشدي. چاغداش دؤورده حقوقي تابو آرتيق عيني معنا داشيير. حتتا حقوقي تابو حرکته دئييل، دانيشيغا عايددير. مثلا دؤولت عليهينه، دؤولت باشچيسي عليهينه و معين‌سيرلري دانيشماق اولماز.
دؤولت کشفيات ايشلرينده هر سؤزو دانيشماق اولماز. اورادا چوخ شئي اوستو اؤرتولو شکيلده، چوخ واخ ايختيصارلا وئريلير. کشفياتچي اؤزو اونو باشا دوشمه‌ليدير. يازاندا ايسه ايختيصاري، فاصيله‌ني اوچ نؤقطه عوض ائدير. موسي قوجايئوين »مايع قيزيل« رومانيندا ايکي کشفياتچي بيربيريله محض بو اوسلوبدا دانيشير:
جورج اونو بيرآزدا تعريفله‌دي، اؤزوده اوستاليقلا، آستاليقلا:
– ناراحاتليغينيزي حيس ائديرم، رئيس … آغيللي آداملار ناراحات اولورلار.
– دوغرودور جورج، دوغرودور. – بو تعريف بويلون جانينا ياغ کيمي‌ياييلدي. – همين دقيق معلوماتلاردا گؤستريلير کي، رايسئخ ايشدن قوولموش بير نفر چئکيستي گويا اله آليب، اؤزوده پول ايله … بو، مني چوخ ناراحات ائدير … هله‌ليک اؤزو بير شئي يازمير … آمما … چئکيست، پول … نه ايسه … اينانا بيلميرم … اولا بيلسين کي … ديليم ده توتمور … اولا بيلسين کي ، چئکيست‌لر اونو رايسئخ دسته‌سينه يئريتميش‌لر .
حربي‌سيرلرده، حقوقي تابو ساييلير. حربي بؤلمه‌لرين نؤمره‌سيني، يئريني بيلديرمک قاداغان‌دير. بونا گؤره ده » ن « حرفي ايله حربي بؤلمه‌يه اشاره ائديلير.
اخلاقي تابو:
اخلاقي تابونون حرکت و اونسيت گئديشينده (پروسئس) کي تظاهور فورمالاري واردير. اخلاقي تابونون فورماسي اساسن حقوقي، ائتنوقرافيک تابولارلا باغلي دير. اونسيت فورماسي ايسه داها چوخ ديلده اؤزونو گؤسترير. مثلا اخلاق قايدالارينا گؤره هئچ کيم اوزاق مسافه‌دن دوروب قادين آديني اوجادان چاغيرماماليدير؛ و ياخود قادين تايفاسي‌نين آديني کيشي‌لر آراسيندا چکمک دوزگون ساييلمير. مثلا ع. شايق –ين » مکتوب يئتيشمه‌دي« حئکايه‌سينه باخاق:
ميرزه مکتوبو يازاندان سونرا قوربان‌دان سوروشدو:
– مکتوب کيمه چاتاجاق؟ – ياز کي، چاتاجاق قوربانين اوشاقلاري‌نين آناسينا.
کئچميش اخلاق قايدالارينا گؤره کيشي اؤز اوشاقلاري‌نين آدلاريني دا بؤيوک‌لرين يانيندا دئيه بيلمزدي؛ نؤکرينيزدير، آرواديني ايسه فيلان کسين قيزي دئيه آدلانديراردي.
بديعي ادبياتدا دا بئله ايدي. مثلا: ع. باکيخانوف » کيتاب عسگريه « آدلي اثرينده قادين آدي ايشلتمه‌ييب کي،‌هانسي قيزين آديني چکسه، آتاسي گليب معرکه سالار کي، نييه منيم قيزيمين آديني چکميسن؟ بونا گؤره ده اثرين قهرماني مرثيه خوان ثيزي آدلانير.
دئديک‌لريميزه ع. حاقوئرديئوين »خيالات« پئيئسينده کي بير ائپيزودلا يئکون وورماق اولار. حتم‌خان آغاميرزه فتحعلي ايله دالاشير کي:
» هله بونلار‌هاميسي بير کنارا، سن منيم اؤزومو مسخره‌يه قويوبسان، بو هئچ، بو عؤرت – اوشاقلا نه ايشين وار؟ سن اؤزون هرچند مسلمانليقدان کنار بير آدامسان، آمما يئنه نه قده‌ر اولسا، سنين قانين مسلمان قاني‌دير. هئچ سنه مسلمانين عصمتينه توخونماق ياراشارمي؟ قارداش، نييه منيم عورتيمين قيزيمين آديني جاماعات بيلسين؟ عاييب اولسون سنين چون، عاييب اولسون ! «
شرق خلق‌لرينده بئله بير عادت وار. جاوان گلين والدين‌لري‌نين يانيندا اري‌نين آديني چکمه‌مه‌ليدير بو، هم اخلاقي، هم ده ائتنوقرافيک تابودور.