ساعت صفر برجام

با شکست قطعنامه پيشنهادي روسيه و چين در شوراي امنيت سازمان ملل متحد، معادلات برجام و مذاکرات هسته‌اي ايران وارد مرحله‌اي تازه و پرتنش شده است. اين قطعنامه که به‌منظور تعويق شش‌ماهه فعال‌سازي مکانيسم ماشه ارائه شده بود، با 4 رأي موافق، 9 رأي مخالف و 2 رأي ممتنع نتوانست از سد رأي‌گيري عبور کند. بدين ترتيب، فرآيند موسوم به طبق بند 11 قطعنامه 2231 وارد مرحله نهايي شد و تحريم‌هايي که پس از توافق هسته‌اي سال 2015 (برجام) لغو شده بودند، در آستانه احياي خودکار قرار گرفتند. اگر اتفاق خاصي روي ندهد تقريبا بازگشت خودکار تحريم‌هاي سازمان ملل متحد از ساعت 8 شب يکشنبه قطعي خواهد شد.
پيش از راي گيري، يوهان واده‌فول، وزير خارجه آلمان، در گفت‌و‌گو با شبکه تلويزيوني بلومبرگ و در اشاره به مقامات ايراني گفته بود که »ما فرصت‌هاي زيادي براي رسيدن به يک راه‌حل مذاکره‌شده? جديد ارائه کرديم، اما آنها از اين فضا استفاده نکردند. تحريم‌ها اعمال خواهد شد.« واده‌فول خبر داد که، «در حالي که مکانيسم بازگشت خودکار (اسنپ‌بک) براي اعمال دوباره تحريم‌هاي سازمان ملل عليه ايران به اجرا درخواهد آمد، همواره فضايي براي ديپلماسي وجود خواهد داشت.»
دو مسير متضاد؛ فشار حداکثري يا ديپلماسي
در چهار هفته اخير پس از ارسال نامه فعال سازي اسنپ بک، مواضع کشور‌هاي غربي در قبال ايران با دوگانگي آشکاري همراه بوده است. از يک‌سو، تروئيکاي اروپايي و آمريکا با ادعاي پايبندي ايران به تعهدات هسته‌اي، تلاش مي‌کنند فشار‌هاي سياسي و اقتصادي را تشديد کنند و از سوي ديگر، از »آمادگي براي مذاکره« سخن مي‌گويند. اين رويکرد متناقض، به‌ويژه در آستانه فعال شدن مکانيسم ماشه، از نگاه تهران به‌عنوان تلاشي براي تحميل خواسته‌هاي يک‌جانبه غرب تلقي مي‌شود.
مقامات ايران بار‌ها تأکيد کرده‌اند که سياست فشار و تهديد نمي‌تواند مسير حل‌وفصل مسائل هسته‌اي را هموار کند. توافق اخير ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در قاهره و چند بسته پيشنهادي ايران نيز نشان داد تهران همچنان به ديپلماسي و همکاري فني با نهاد‌هاي بين‌المللي پايبند است، اما هرگونه بازگشت تحريم‌ها مي‌تواند اين مسير را با چالش‌هاي جدي مواجه کند.
حذف تدريجي اروپا از معادلات هسته‌اي
اگر در نهايت رأي منفي به قطعنامه روسيه و چين طي ساعات پيش رو به بازگشت تحريم‌ها منجر شود، عملا تروئيکا از روند‌هاي آينده پيرامون پرونده هسته‌اي به حاشيه خواهد رفت. سيدعباس عراقچي، وزير امور خارجه ايران، در واکنش به اين تحولات تأکيد کرده بود که »تروئيکاي اروپايي با آغاز اين بازي، نه‌تنها پيروز نخواهد شد، بلکه از روند‌هاي ديپلماتيک آتي نيز کنار گذاشته خواهد شد.«
با اين حرف عراقچي، تقريبا مسجل خواهد شد که تروئيکا وظيفه تخريب ديپلماسي را انجام داده و ديگر کارکردي براي واشنگتن ندارند؛ و به طريق اولي، اهميت خود را براي تهران هم از دست داده‌اند؛ لذا حلقه تصميم‌گيري ميان تهران، واشنگتن، مسکو و پکن محدودتر مي‌شود. با حذف تروئيکا، فضاي جديدي براي مذاکرات احتمالي در آينده شکل خواهد گرفت؛ فضايي که در آن تحديد (محدود شدن) حلقه تصميم گيران به کاهش تضاد‌ها و تسريع روند‌ها منجر خواهد شد. بااين‌حال، کارشناسان هشدار مي‌دهند که فعال‌شدن مکانيسم ماشه مي‌تواند معادلات ديپلماتيک را براي مدتي طولاني تحت‌الشعاع قرار دهد و بازگشت به ميز مذاکره را پيچيده‌تر کند.
سرنوشت فروش نفت ايران پس از مکانيسم ماشه
از سوي ديگر چين بزرگ‌ترين خريدار نفت ايران است و از 2022 واردات خود را رسما گزارش نمي‌کند. هند نيز اخيرا يک محموله نفت خام از ايران به ارزش 111 ميليون دلار وارد کرده است. روسيه نيز اعلام کرده از بازگشت تحريم‌ها حمايت نخواهد کرد.
به‌گزارش عصرآذربايجان به نقل از اقتصاد24؛ يکي از پيامد‌هاي بازگشت تحريم‌ها افزايش تخفيف فروش نفت ايران است. تهران براي حفظ بازار مجبور است نفت خود را با تخفيف بيشتري عرضه کند که سود بيشتري نصيب پالايشگاه‌هاي چيني و هندي مي‌کند. در بازار جهاني نفت، بخشي از جهان به تحريم‌ها پايبند است و بخشي ديگر با خريد نفت ارزان ايران و روسيه، جريان انرژي خود را تامين مي‌کند.
با در نظر گرفتن همه عوامل، روشن است که فعال‌سازي مکانيسم ماشه بيشتر ابزار حقوقي و سياسي است تا راهکار عملي براي محدود کردن صادرات نفت ايران. تجربه نشان داده ايران توانسته حتي تحت شديدترين تحريم‌ها بازار خود را باز نگه دارد.