تپه باستاني حسنلو در کنار دهکده‌اي به همين نام قراردارد و تپه‌هاي باستاني زيادي پيرامون تپه حسنلو را فرا گرفته و گويا هنگام آبادي حسنلو و تمدن عظيمش تمدن‌هاي ديگري نيز با اين تپه در تماس بوده و هم دوره تمدن حسنلو به وجود آمده‌اند. وجود تپه‌هاي باستاني ديگر حکايت از اين دارد که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه‌هاي اطرافش از يک تيره بوده و با هم داد و ستد و ارتباط داشته‌اند که از جمله اين تپه‌ها مي‌توان به تپه باستاني پسدلي، حاج فيروز، تابيه، عقرب تپه، تپه کوييک، ميرآباد، ساخسي تپه، نظام آباد و محمدشاه که به فاصله‌هاي مختلف از يکديگر و به فاصله دو کيلومتر تا شعاع 15 کيلومتر از تپه حسنلو قرار گرفته‌اند. ساکنان اوليه تپه حسنلو احتمالاً قوم مناعي بوده‌اند که تمدن بس وسيع و درخشاني از خود به يادگار گذاشته‌اند و از اشياي مکشوفه در اين تپه چنين به نظر مي‌رسد که آثار مفرغي آن‌ها کاملاً قابل مقايسه با آثار مفرغي لرستان يعني قوم کاسي است و شايد قرابتي بين اين دو قوم موجود باشد از قوم مناعي و محل سکونت آن‌ها که سرزمين‌هاي جنوبي درياچه اروميه بوده، يادي در تورات شده و قوم مناعي را قوم »مان« هم گفته‌اند. *مشاهده آثار سکونت از هزاره ششم قبل از ميلاد در حسنلو بر اساس داده‌هاي باستان‌شناسي اين تپه در 10 دوره مورد سکونت قرار گرفته و ضخامت لايه‌هاي هر دوره معلوم است که دوره دهم که قديمي‌ترين دوره سکونت حسنلو به حساب مي‌آيد، مربوط به هزاره ششم تا هزاره سوم قبل از ميلاد است و اين دوران از دوره ابتدايي سنگي آغاز و تا دوره باستاني، مادها و دوره اسلامي ادامه مي‌يابد. دورتا دور قلعه را ديواري به قطر سه متر و ارتفاع هفت متر فرا گرفته بوده و در سراسر اين ديوار برج‌هاي مربع شکلي به فاصله‌هاي 30 متر از يکديگر و به ابعاد 10 متر در 10 ساخته شده بود و ارتفاع برج‌ها به درستي معلوم نيست. با احتساب هر 30 متر يک برج، تقريباً محل هفت برج در روي ديوار دفاعي قلعه روشن مي‌شود و طرز قرار گرفتن برج‌ها در ميان ديوارها طوري بوده که سه متر از طول برج داخل ديوار و پنج متر آن خارج ديوار و دو متر آن در سوي ديگر ديوار (داخل قلعه) قرار داشته و از اين برج‌ها براي حفاظت قلعه استفاده مي‌شده است. *تپه حسنلو ميزاث دار تمدن 8000 ساله در جانب ورودي حياط، مجموعه‌اي از بناهايي مانند تالار بزرگ يا معبد و تعدادي اتاق‌هاي متصل و مربوط به هم قرار داشته و در اين ميان معبد بيش از ديگر بناها قابل توجه است اين پرستشگاه يا معبد داراي سقف و ستون‌هاي چوبي بود و بيش از 30 متر طول و بيش از پنج متر عرض داشته است. در دژ حسنلو، اتاق‌هايي نيز به انبار و آشپزخانه و اسلحه‌خانه اختصاص داشته است از اسلحه‌خانه که معلوم نشده کارگاه اسلحه‌سازي يا محل نگهداري جنگ‌افزار بود، مقدار زيادي شمشير و سه نيزه آهني کشف شده است، در اطراف غربي حياط، حدود 15 باب اتاق بزرگ و کوچک وجود داشته و جام زرين حسنلو در يکي از اتاق‌هاي همين قسمت کشف شده است. بناهاي شمالي حياط مرکزي گوياي جايگاه ويژه زنان و کنيزان بوده است چون در اين قسمت مقدار زيادي جعبه‌هاي ويژه نگهداري وسايل آرايشي چون سرمه دان و وسمه دان استخواني يافت شده است. از تپه باستاني حسنلو در سال‌هاي 1313 تا 1358 طي حفاري‌هاي باستان‌شناسان ايراني و آمريکايي انواع و اقسام ابزار و ادوات جنگي مانند شمشير، خنجر، نيزه، سرنيزه‌هايي از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالي و اشياي استخواني سنگي سفالي، شيشه‌اي و فلزي گوناگون که هر يک داراي ارزش تاريخي، باستاني و هنري هستند، کشف شده است که در موزه‌هاي ايران باستان، آمريکا، فرانسه و ديگر کشورهاي جهان نگهداري مي‌شود. *عشاق ايراني در تپه حسنلو آرميده‌اند سال 1351 باستان‌شناساني که در تپه حسنلو مشغول حفاري بودند خودشان هم چيزي را که مي‌ديدند باور نمي‌کردند. تيم مشترک تحقيقاتي ايران و آمريکا به سرپرستي دکتر رابرت اچ دايسون مشغول تحقيقات در اين تپه باستاني بودند که قبري را پيدا کردند. در قبري با قدمت حدود 3 هزار سال اسکلت دو نفر در کنار يکديگر پيدا شد. در قبر به جز تخته سنگي که در بالاي سر شخص سمت چپ قرار دارد هيچشي ديگري وجود نداشت و از آن زمان آن‌ها لقب »عشاق« را گرفتند. از سال 2005 در موزه دانشگاه پنسلوانيا تيمي مشغول به فعاليت تنها براي انتشار نتيجه تحقيقات و گزارش‌هاي حفاري در تپه حسنلو هستند؛ تپه‌اي باستاني که قدمت آن به 6 تا 8 هزار قبل از ميلاد مي‌رسد. باگذشت سال‌ها، در موزه دانشگاه پنسلوانيا تصوير عشاق ايراني يکي از موارد مورد توجه است. *جام زرين حسنلو آميخته با هنر و اسطوره مهمترين اثر مکشوفه تپه باستاني حسنلو که اهميت ويژه‌اي در جهان و باستان شناسي دارد، جام طلايي حسنلو است. وزن اين جام 950 گرم، بلنداي آن 21 سانتيمتر، قطر آن 25 سانتيمتر و محيط لبه آن 61 سانتيمتر است و در موزه ايران باستان تهران نگهداري مي‌شود. اين جام اثر کاملاً خيره کننده‌اي است زيرا بيش از حد ظريف کاري داشته و فاقد ترکيب مجلل است. قدمت جام طلايي کشف شده از تپه حسنلو در حدود 800 سال قبل از ميلاد مسيح است، بر روي بدنه اين جام معروف، نقش‌هاي بسياري حک شده است که احتمالاً داستان حماسي را روايت مي‌کنند. در رديف بالايي، ايزدي بالدار سوار بر گردونه‌اي که يک گاو نر آن را مي‌کشد به سوي کاهني در حرکت است که جامي در دست دارد و در اين حال از دهان گاو، رودي جاري است که احتمالاً نماد حيات و باروري محسوب مي‌شود، در رديف پاييني و زير گردونه حيات، پهلواني در حال نبرد با موجودي نيمه انسان و نيمه اژدها است. از تصاوير قلمزني شده آن سوي جام مي‌توان به ايزدهاي شاخدار سوار بر ارابه، کاهناني که در حال حمل قوچ‌هاي قرباني هستند، پهلواني که گرز و کمان در دست دارد، مردي که در حال رام کردن شير است و پدر و مادري که در حال بازي با کودک خردسالشان هستند، اشاره کرد. سرپرست پايگاه ملي حسنلو نقده از مرمت و ساماندهي تپه تاريخي مذکور خبر داد و گفت: عمليات مرمتي و ساماندهي مجموعه تاريخي حسنلو از اوايل تير ماه سال جاري آغاز شده است. حسن شيري با بيان اينکه اين عمليات از محل اعتبارات ملي و استاني سال 1395 شروع شده و با حدود 80 درصد پيشرفت فيزيکي درحال انجام است افزود: از مهمترين اقدامات صورت گرفته در سال جاري مي توان به اجراي اندود حفاظتي از کاهگل بر روي بقاياي معماري - از بين بردن پوشش گياهي مزاحم - اصلاح شيب بندي کف حياط مرکزي با هدف دفع آبهاي سطحي، و حفاظت از کف اصلي جلوگيري از نشست بيشتر آن - خواناسازي قسمتهايي از بقاياي معماري و تقويت سيستمهاي حفاظتي و امنيتي مجموعه اشاره کرد. سرپرست پايگاه ملي حسنلو ادامه داد: ساماندهي و اصلاح مسير بازديد - اصلاح و ساماندهي تابلوهاي معرفي داخل آثار - ساماندهي محوطه اداري و موزه پايگاه و تامين سيستم گرمايشي موزه از ديگر اقداماتي است که در اين مدت انجام شده است. منطقه تاريخي حسنلو در 80 کيلومتري اروميه و 9 کيلومتري شهرستان نقده قرار دارد که با قدمت 8000 ساله يکي از مهمترين سايتهاي باستاني ايران است که داراي شهرت جهاني است. جام زرين حسنلو يکي از مهمترين آثار مکشوفه از اين محوطه تاريخي است که قدمت 3000 ساله دارد و هم اکنون در موزه ملي ايران باستان نگهداري مي شود. به گزارش عصرآذربايجان به نقل از مهر، اين اثر، در سال 1344 به شماره 485 در فهرست آثار ملي ثبت شده و جهت انجام فعاليتهاي علمي، فني، پژوهشي به پايگاه ملي تبديل شده است و يکي از آثار مهم گردشگري استان آذربايجان غربي به شمار مي رود که همه روزه شاهد بازديد گردشگران داخلي و خارجي از اين مجموعه ارزشمند هستيم.
گروه تاريخي: تپه باستاني حسنلو با قدمتي بيش از هشت هزار سال قبل از ميلاد مسيح در نقده استان آذربايجان غربي نمادي از تاريخ کهن ايران اسلامي است.