بررسي روابط ايران و جمهوري آذربايجان فرصت‌ها و چالش‌ها

گروه سياسي :در ربع قرن اخير و پس از اعلام استقلال جمهوري آذربايجان روابط جمهوري اسلامي ايران و اين کشور با فراز و فرودهايي همراه بوده است. همواره پتانسيل هاي فراواني براي همکاري اقتصادي، فرهنگي و سياسي دو طرف وجود داشته که بنا به محدوديت در امکانات و شرايط خاص، امکان بالفعل کردن همه آن ها وجود نداشته است.

گروه سياسي :در ربع قرن اخير و پس از اعلام استقلال جمهوري آذربايجان روابط جمهوري اسلامي ايران و اين کشور با فراز و فرودهايي همراه بوده است. همواره پتانسيل هاي فراواني براي همکاري اقتصادي، فرهنگي و سياسي دو طرف وجود داشته که بنا به محدوديت در امکانات و شرايط خاص، امکان بالفعل کردن همه آن ها وجود نداشته است.
در دوره حکومت جمهوري دموکراتيک آذربايجان در سال 1920-1918که مصادف بود با وضعيت انقلابي در روسيه و زوال حکومت قاجاريه در ايران، روابط ايران و جمهوري دموکراتيک آذربايجان استوار و باثبات نبود. در دوره شوروي بالطبع، روابط با آذربايجان در چارچوب توافقات و روابط با مسکو تنظيم مي‌شد. پس از فروپاشي شوروي و استقلال جمهوري آذربايجان گرچه روابط رسمي از دي ماه 1370آغاز شد و ايران به فاصله پنج ماهه استقلال اين کشور را به رسميت شناخت اما تا کودتاي خرداد 1372(ژوئن 1993) در اثر تبليغات ضد ايراني رهبر جبهه خلق و رئيس‌جمهور وقت جمهوري آذربايجان »ابوالفضل ائلچي بيگ« روابط دو کشور در سطح مطلوبي نبود. در دوران حيدر علي‌اف ايران کمک بسياري به جمهوري آذربايجان جهت ورود به سازمان همکاري اقتصادي(اکو) و سازمان همکاري اسلامي نمود.
سفرهاي رسمي رؤساي جمهور وقت دو طرف به پايتخت‌هاي يکديگر که در سال 1373منجر به امضاي 90سند در زمينه‌هاي گوناگون و خصوصاً اعلاميه گروه‌هاي دوستي ميان دولت‌ها و مجالس دو طرف گرديد نشان از بهبود روابط طرفين داشت. در پي سياست غربگرايانه جمهوري آذربايجان براي مدتي روابط در سطح مذکور متوقف ماند اما در سال 1378اسناد همکاري از 90به 110سند مبادله شده رسيد و در اواخر دوران رياست جمهوري حيدر علي‌اف، روابط گرم‌تر از پيش شد. که در اين خصوص رئيس‌جمهور وقت جمهوري آذربايجان حيدر علي‌اف اظهار داشت که: »کشور ما با هيچ کشور ديگري به‌قدر ايران تا به اين حد وابستگي تاريخي ندارد، بر اساس سياست دولت ما؛ دوستي و برادري با ايران دائمي است و ما آن را توسعه خواهيم داد«. البته مسئله رژيم حقوقي درياي خزر از نقاطي بود که در سال 1380برجسته شد. به طور کلي فضاي توأم با بيم و اميد در روابط جمهوري اسلامي ايران و جمهوري آذربايجان در دوران رياست جمهوري الهام علي‌اف فرزند رئيس‌جمهور فقيد حيدر علي‌اف، تا به امروز تداوم يافته است و در سفر اخير رئيس‌جمهور روحاني به باکو 6 سند همکاري ميان دو کشور مبادله شد.
جمهوري آذربايجان با دارا بودن ويژگي‌هايي از قبيل تجانس قومي و فرهنگي با شمال غرب ايران به عنوان همسايه‌اي مهم شناخته مي‌شود. داشتن دين و مذهب مشترک بين ايران و جمهوري آذربايجان ظرفيت فراواني را براي نزديکي روابط دو کشور ايجاد مي‌کند. اشتراکات تاريخي و فرهنگي فراوان همچون وجود شعراي مختلف مانند؛ نظامي گنجوي، خاقاني شيرواني و انديشمنداني چون لنکراني و نخجواني و همچنين وجود رسومات و آئين‌هاي مشترک بيانگر ميراث مشترک و پيوند ديرينه دو ملت است. گرچه برخي اين اشتراکات فرهنگي گاهي موجب بروز اختلافاتي مي‌گردد؛ همانند آنچه در ثبت جهاني بازي چوگان، موسيقي عاشيقي، ساخت و نواختن آذربايجاني تار، آئين باستاني يلدا و جنگل هيرکاني موجب اختلاف‌نظر است.
علاوه بر جنبه‌هاي فرهنگي، ديني و تاريخي به لحاظ اقتصادي هم ظرفيت‌هاي مناسبي براي همکاري وجود دارد. در روابط ايران و جمهوري آذربايجان از بدو استقلال تا به امروز ، همواره جنبه‌هاي اقتصادي داراي اهميت ويژه‌اي بوده است. تابه‌حال چندين موافقت‌نامه و تفاهم‌نامه براي تسهيل تجارت مابين جمهوري اسلامي ايران و جمهوري آذربايجان منعقدشده‌اند که ازجمله مي‌توان به موافقت‌نامه بازرگاني، موافقت‌نامه تشويق و حمايت متقابل از سرمايه‌گذاري، موافقت‌نامه اجتناب از اخذ ماليات مضاعف، موافقت‌نامه تجاري دريايي، موافقت‌نامه گمرکي، موافقت‌نامه حمل‌ونقل زميني، موافقت‌نامه حمل‌ونقل هوايي و موافقت‌نامه کنسولي اشاره کرد.
کشور آذربايجان هنوز قدمي جدي درراه خودکفايي در صنايع پايه‌اش برنداشته است و در حقيقت يک کشور مصرف‌کننده به حساب مي‌آيد. بررسي آمار و ارقام مبادلاتي تجاري طي 14سال گذشته (1380تا1394) با جمهوري آذربايجان در چهار مبادي مرزي شامل؛ آستارا، بيله سوار، جلفا و صنم بلاغي پلدشت (هم‌مرز با جمهوري خودمختار نخجوان) نشان مي‌دهد که تراز تجاري به نفع ايران بوده و اين امر ناشي از حجم و ارزش بالاتر صادرات ايران به جمهوري آذربايجان است. در سه‌ماهه آخر سال 1394 حجم مبادلات به ميزان 53 درصد افزايش داشته است. در حال حاضر رقم رسمي حجم مبادلات طرفين غير از مبادلات نفتي 500 ميليون دلار است. حجم کل مبادلات اقتصادي جمهوري اسلامي ايران و جمهوري آذربايجان در مقايسه با کل مبادلات رقباي ايران در اين حوزه از قبيل کشورهاي ترکيه و روسيه اندک به نظر مي‌آيد، اما در بين کشورهاي مستقل مشترک‌المنافع (CIS) همواره جمهوري آذربايجان بزرگ‌ترين واردکننده اقلام جاري از ايران بوده است و اين در حالي است که تراز تجاري مبادلات اکثراً مثبت و به نفع ايران است در حقيقت، اين امر به اهميت ويژه بازار جمهوري آذربايجان در مسير ارتباطي ايران با بازارهاي اقتصادي CIS حکايت دارد. به بياني ديگر، جمهوري آذربايجان به عنوان پل ارتباطي بين ايران و بازارهاي اقتصادي (CIS) برحسب پتانسيل اقتصادي خود و حجم مناسبات تجاري با ايران، از قابليت هدايت بخش عمده مبادلات تجاري ايران با بازارهاي اقتصادي کشورهاي مستقل مشترک‌المنافع را از مجراي قفقاز برخوردار است و اين امر علاوه بر تعميق مبادلات تجاري بين دو کشور، مي‌تواند موجب شکل‌گيري مناسبات راهبردي بين طرفين باشد .در مجموع با توجه به پايين بودن هزينه توليد در ايران به دليل انرژي، نيروي کار و مواد اوليه ارزان، صادرات محصولات کشاورزي به‌ويژه از استان‌هاي مرزي با توجه به تعدد و کيفيت اين محصولات و ساير تسهيلاتي که دولت ارائه مي‌کند از مزيت‌هاي زيادي براي صادرات به جمهوري آذربايجان برخوردار است.
براساس اعلام وابسته بازرگاني سفارت جمهوري اسلامي ايران در باکو؛ بررسي کشورهاي اصلي تأمين‌کننده کالاهاي مهم وارداتي جمهوري آذربايجان )بيست فصل اول) نشان مي‌دهد که ايران باوجود توانمندي صادرات کالاهاي موردبررسي، تنها جزو تأمين‌کنندگان اصلي کالاهاي ذيل فصل 25 کتاب تعرفه (گچ، آهک، سيمان و گوگرد)، فصل 26 کتاب تعرفه (سنگ فلز، جوش و خاکستر)، فصل 48 کتاب تعرفه (کاغذ و مقوا) و فصل 70 کتاب تعرفه (شيشه و مصنوعات شيشه‌اي) از کالاهاي مهم وارداتي جمهوري آذربايجان است. بررسي توانمندي‌هاي ايران در تأمين کالاهاي مهم وارداتي جمهوري آذربايجان، نشان مي‌دهد که شرکت‌هاي ايراني از ظرفيت گسترده‌اي در تأمين نيازهاي بازار اين کشور برخوردار هستند. شرکت‌هاي ايراني توليدکننده‌ي کالاهاي ذيل فصل 84 کتاب تعرفه (ديگ‌هاي بخار و آبگرم)، از توانمندي صادراتي گسترده‌اي برخوردارند. از اين‌رو با برنامه‌ريزي براي حضور بلندمدت در بازار جمهوري آذربايجان، سهم صادرات ايران به اين کشور در اين گروه کالايي، تا اندازه‌ي زيادي مي‌تواند افزايش يابد.
 ايران در گروه کالايي 87 (وسايل نقليه و خودرو) نيز از پتانسيل و ظرفيت بالايي برخوردار است و مي‌تواند سهم بازار خود در اين گروه کالايي را با صادرات خودروهاي توليد داخل، تا حدود زيادي افزايش دهد.بررسي مزيت‌هاي ايران در صادرات کالاهاي ذيل فصول 39 )مواد پلاستيکي)، 73 (مصنوعات از چدن، آهن و فولاد)، 72 (چدن، آهن و فولاد)، 10 (غلات) و 30 (محصولات دارويي) حاکي از ظرفيت‌هاي گسترده‌ي ايران، براي توسعه‌ي صادرات به بازار اين کشور است. بررسي برتري‌هاي صادراتي ايران در بيست فصل اول وارداتي جمهوري آذربايجان نشان مي‌دهد که شرکت‌هاي ايراني، توانايي تأمين بخش بزرگي از کالاهاي ذيل 11 فصل شامل فصول 10، 25، 26، 30، 39، 48، 70، 72، 73، 84 و 87 را دارند.
جهت درک صحيح از روابط جمهوري اسلامي ايران و جمهوري آذربايجان در مقابل ظرفيت‌هاي موجود براي همکاري، عطف توجه به موانع موجود در توسعه اين روابط و آسيب‌هاي آن ضروري است.
1-رژيم حقوقي درياي خزر: مسئله تقسيم درياي خزر و تعيين رژيم حقوقي آن عنصري تأثيرگذار در تعيين مناسبات دو کشور است. درياي خزر افزون بر موقعيت حساس راهبردي و ارتباطي بين کشورهاي ساحلي و همچنين زيست‌محيطي به عنوان بزرگ‌ترين درياچه کره زمين که بيش از 1200 کيلومتر طول و 320 کيلومتر پهنه ميانگين دارد، بر پايه پژوهش‌هاي انجام شده حدود 50 ميليارد بشکه نفت و 257تريليون فوت مکعب گاز طبيعي دارد. از آنجا که ايران در دوران قاجار مناطقي را در شمال کشور از دست داده است اين موضوع در افکار عمومي و به لحاظ تأمين منافع ملي از حساسيت خاصي برخوردار بوده همچنين به لحاظ استراتژيک مسئله‌اي حائز اهميت است. بااين‌حال در خصوص رژيم حقوقي درياي خزر ديدگاه ايران با ديگر دولت‌هاي ساحلي ناهمساز است. 2-بحران قره‌باغ: يکي از تشفي ناپذيرترين و پايدارترين مناقشات شوروي سابق، بحران قره‌باغ است. از ابتداي اعلام استقلال جمهوري آذربايجان که توأم با افزايش تنش‌ها در قره‌باغ و نهايتاً جنگ بود تا به امروز همواره يکي از تأثيرگذارترين مؤلفه‌ها بر روابط جمهوري آذربايجان با ديگر کشورها بوده است.
علي‌رغم اقدامات ميانجي گرانه و تلاش براي حل مسالمت‌آميز مناقشه در همان ابتدا و حتي اعلام آمادگي براي کمک به جمهوري آذربايجان و عملي ساختن اين کمک‌ها ( طبق مصاحبه ائلچي بيگ رئيس‌جمهور وقت آذربايجان و همچنين سرلشکر محسن رضايي فرمانده وقت سپاه پاسداران) و همين‌طور علي‌رغم تأکيدهاي مکرر عالي‌ترين مقام جمهوري اسلامي ايران، مقام معظم رهبري، بر ظلم نمودن دولت ارمنستان و همچنين موضع رسمي راه‌حل سياسي مناقشه مذکور از سوي ايران بعد از درگيري‌هاي اخير؛ همچنان انگاره‌ها و گمانه‌هاي دوران حکومت رهبر جبهه خلق »ابوالفضل ائلچي بيگ« پايدار بوده و از سوي مقامات جمهوري آذربايجان اتهام حمايت از ارمنستان به جمهوري اسلامي ايران زده مي‌شود که موجب افزايش بي‌اعتمادي و تيرگي روابط مي‌گردد.
3-نفوذ رژيم صهيونيستي در جمهوري آذربايجان:حضور اسرائيل در مناطق خلأ قدرت در آسياي مرکزي و قفقاز وضعيت پيچيده‌اي را به لحاظ امنيتي ايجاد کرده است. در سال 1370انجمن دوستي آذربايجان-اسرائيل تأسيس شد.                             ادامه در شماره آينده

منبع :