حکايت مردم اروميه تلخ است، مثل همان مردي که نگاهش غمگين است و در کنار يک قايق، رو به درياچه ايستاده است »خاطرات زيادي از درياچه اروميه دارم. کودکي ما در کنار درياچه گذشت. بچه‌هايم در کنار درياچه بزرگ شدند. چه روزهايي بود«. رحيم، ساکن يکي از روستاهاي اطراف درياچه اروميه است »اينجا هميشه پُرآب بود. تا چشم کار مي‌کرد، اطرافمان آب مي‌ديديم. نعمت فراوان بود. حالا چي، هر روز وضع بدتر مي‌شود. مي‌گويند که حال درياچه خوب است و احيا مي‌شود اما باور نمي‌کنم و چشمم آب نمي‌خورد که اوضاع مثل سابق شود.«

»ما نگران درياچه اروميه هستيم«. اين را مي‌گويد و سرش را پايين مي‌اندازد  باد که مي‌آيد، غبار نمکي بلند مي‌شود. قبلا کشاورزي مي‌کردم اما اکنون کشاورزي در روستاهاي اطراف درياچه فلج شده و گذران زندگي سخت است.

آن طرف‌تر مرد ميانسالي ايستاده و به خبرنگاران نگاه مي‌کند. مي‌پرسم چند سال دارد. مي‌گويد 48 ساله است و قبلا کشاورزي مي‌کرده اما اکنون به عنوان کارگر روزمزد، قايق‌ها را براي دورزدن در درياچه اروميه کرايه مي‌دهد. تابستان وضع درياچه اروميه خوب نيست. زمان خوبي براي بازديد نيامديد. مي‌پرسم پس شما در تابستان چگونه کار مي‌کنيد؟  الان به خاطر عمق کم درياچه، قايق‌ها را تکان نمي‌دهيم و مشتري نداريم اما در ارديبهشت ماه که حال درياچه خوب است و آب دارد، کار و کسب ما هم رونق مي‌گيرد. کاش به عقب برگرديم. به روزهاي پُرآب درياچه.

درياچه اروميه که اکنون بخش اعظمي از آن به شوره‌زار تبديل شده، تنها يک ميليارد و 100ميليون متر مکعب آب دارد و براي اينکه احيا شود به بيش از 13ميليارد متر مکعب آب ديگر نياز دارد. قبل از فصل تابستان، درياچه 900ميليون متر مکعب بيشتر آب داشت اما با گرم شدن هوا، تبخير نيز شدت گرفت و آب زيادي از درياچه تبخير شد.

نجات درياچه اروميه اولين مصوبه دولت حسن روحاني بوده است. از همان ابتداي دولت يازدهم در سال 92 کارگروه ستاد احياي درياچه اروميه آغاز به کار کرد تا با اقداماتي که صورت مي‌گرفت اين درياچه احيا شود اما ماجراي درياچه اروميه طولاني است. مرگ درياچه، از ‌سال 74 شروع شد و پس از سال 84 در کمتر از حد اکولوژيک خود قرار گرفت. اين روند در طول سال‌هاي 74 تا 93 ادامه يافت و تراز درياچه از 1278 متر در سال 74 به 1270 متر در سال 93 رسيد که بيانگر افت 8 متري تراز درياچه اروميه در اين بازه زماني 20 ساله است، يعني به‌طور متوسط 40 سانتي‌متر کاهش تراز در هر سال.

اگر روند کاهش تراز درياچه اروميه که پيش از سال 93 حاکم بوده است، تا سال 96 نيز ادامه مي‌يافت پيش‌بيني مي‌شد که وضع درياچه اروميه در سال جاري با کاهش 160 سانتي‌متر ديگر از تراز همراه شود به‌طوري که بخش جنوبي درياچه به صورت کامل نابوده شده و احياي آن براي هميشه امکان‌پذير نباشد. در آن صورت بياباني به وسعت 2300 کيلومتر مربع ايجاد شده و طوفان‌هايي همراه با ريزگرد نمکي در 7 استان واقع در شمال غرب کشور به وجود مي‌آمد. اما سوال اين است که در اين 20سال چه اقدام ويژه‌اي انجام شد؟ البته بسياري از منتقدان به ستاد احياي درياچه اروميه معتقدند که اقدامات اين ستاد نمي‌تواند زندگي را به درياچه بازگرداند. پروفسور پرويز کردواني، متخصص محيط زيست يکي از اين منتقدان است که پيشتر گفته بود: درياچه اروميه ديگر حالش خوب نمي‌شود. هرکس به درياچه اروميه آب ببندد خائن است. اين درياچه فقط خشک نشده، بلکه مريض شده است و به دليل چاه‌ها ديگر نمي‌توان براي آن کاري کرد. با اين حال هزينه زيادي کردند و امروز به اين نتيجه رسيدند که ديگر فايده ندارد. البته اين گفته‌ها را فرهاد سرخوش، مدير ستاد احياي درياچه اروميه در آذربايجان غربي، کارشناسي و علمي نمي‌داند و معتقد است که مي‌توان درياچه را احيا کرد. او مي‌گويد: ما هم قبلا نمي‌دانستيم که درياچه قابل احياست يا نه اما زماني که ستاد تشکيل شد، کارشناسان داخلي و خارجي در بازه زماني سال‌هاي 93 تا 95 مطالعاتي را براي چگونگي احياي درياچه انجام دادند. در همان برهه از زمان که دوره تثبيت درياچه بود، بايد به ما ثابت مي‌شد که درياچه احيا مي‌شود يا نه. وضع درياچه تثبيت شد و مشخص شد که قابل احيا است. به همين دليل مرحله تثبيت درياچه پشت سر گذاشته شد و اکنون درياچه در مرحله احيا قرار دارد، تا بتوان در دوره 10 ساله آن را احيا کرد. سرخوش مي‌گويد: اگر درياچه قابل احيا نبود سال 95 وضع درياچه تثبيت نمي‌شد. با اقدامات ستاد، تراز درياچه به 1271 رسيد و تراز درياچه يک متر بالا آمد. چطور قابل احيا نيست؟ چاره‌اي به جز احياي درياچه وجود ندارد چون اگر احيا نشود صدمه‌اي که از خشکي درياچه حاصل مي‌شود، يک‌سوم کشور را در بر مي‌گيرد و دولت مجبور است هر طور شده درياچه را احيا کند. او احياي درياچه اروميه را فقط بالا آمدن تراز درياچه اروميه نمي‌داند و مي‌گويد: با برنامه‌هايي که از سوي ستاد احيا دنبال مي‌شود، سعي خواهد شد تا مناطقي که قبلا زير آب بود مجددا زير آب بروند و ديگر توليد ريزگرد نکنند. امسال بايد 350 ميليون متر مکعب آب به سمت درياچه رهاسازي مي‌شد و اگر اين اتفاق مي‌افتاد، درياچه 30 سانتي‌متر بالاتر مي‌آمد اما وزارت نيرو در اين زمينه کم‌کاري کرد. طبق نقشه راهي که براي ستاد احياي درياچه اروميه تدوين شده است، بايد کليه عمليات اجرايي راهکارها از سوي دستگاه‌هاي اجرايي و سازمان‌هاي مربوطه صورت گرفته و ستاد نقش نظارت و پايش را برعهده بگيرد. تأمين بودجه طرح احياي درياچه اروميه از سه رديف ( ماده 10 قانون تنظيم بخشي از مقررات مالي دولت و ماده 12 قانون تشکيل سازمان مديريت بحران کشور، بودجه سنواتي و صندوق توسعه ملي) انجام مي‌شود اما عمده منابع مالي و پروژه‌هايي که ستاد احياي درياچه اروميه تعريف مي‌کند از محل ماده 10 و 12 تأمين مي‌شود. بنابراين عواملي چون عدم تحقق درآمدهاي دولت، موجب مي‌شود تا مبلغ تصويب شده براي بودجه طرح نجات درياچه اروميه با مبلغ پرداخت شده متفاوت باشد.

فرهاد سرخوش مي‌گويد: اين اعتبارات به طور کامل محقق نمي‌شود و از ماده 10 و 12 تأمين مي‌شود. برنامه‌هاي ستاد احيا نيز به‌دليل کمبود اعتبار از اهداف عقب است. زماني که بايد پروژه‌هاي اجرايي براي احياي درياچه انجام شود، شش ماه اول سال است اما در اين ايام اعتبارات تخصيص نمي‌يابد و زمان اجراي پروژه‌ها از دست مي‌رود. او ورودي آب به درياچه اروميه را طبق نقشه راهي که براي درياچه تدوين شده است، سالانه 3 ميليارد و 300 ميليون مترمکعب عنوان مي‌کند و مي‌گويد: امسال فقط 1 ميليارد و 200 ميليارد مترمکعب آب وارد درياچه شده است. عليرضا شريعت، مسئول واحد پايش ستاد مرکزي احياي درياچه اروميه نيز درباره تأمين اعتبارات احياي درياچه مي‌گويد: درياچه اروميه، اولويت اول در پرداخت اعتبارات نيست و طبق ماده 10 و 12 قانون تنظيم بخشي از مقررات مالي دولت و قانون تشکيل سازمان مديريت بحران کشور، هر اعتباري که تا پايان سال باقي بماند به ستاد احياي درياچه اروميه تعلق مي‌گيرد و اگر بودجه احياي درياچه اروميه در مدار ديگري قرار بگيرد، برنامه‌ها اجرا نمي‌شود. بنابراين اعتبارات نه تنها به‌صورت کامل تخصيص نمي‌يابد، بلکه زمان مناسبي هم براي تخصيص در نظر گرفته نمي‌شود. شريعت همچنين مي‌گويد: پس از اينکه ستاد احياي درياچه اروميه آغاز به کار کرد، قرار بود درياچه در سه سال اول تثبيت شود. وقتي درياچه را تحويل گرفتيم،500 ميليون متر مکعب آب داشت در حالي که در بهترين وضع 32 ميليارد متر مکعب آب داشته است. به هر حال وضع درياچه تثبيت شد و حجم آب درياچه به دو مليارد و پانصد ميليون متر مکعب رسيد. قرار بود تراز درياچه را افزايش دهيم اما بر روي اين موضوع مانده‌ايم. قرار بود تمام وزارتخانه‌ها کار مشترک انجام دهند اما اين تمرين فقط 30 درصد موفق بود چون دستگاه‌ها بخشي‌نگر هستند و از اقدامات راضي نيستيم.

مسئول پايش ستاد مرکزي احياي درياچه اروميه همچنين وظيفه ساماندهي وضع روان‌آبها را بر عهده ستاد احيا نمي‌داند و بر ساماندهي آن از سوي وزارت نيرو تأکيد مي‌کند.

 

اما کمتر کسي است که از مشکلات درياچه اروميه مطلع باشد و سهم کشاورزي ناپايدار را در ايجاد بحران درياچه نداند. درياچه اروميه در حال کوچک‌تر ‌شدن است اما توليد محصولاتي همچون سيب و چغندرقند مازاد بر نياز بازار در استان آذربايجان غربي بيش از گذشته به چشم مي‌خورد. البته در اين راستا حذف محصولات کشاورزي پرآب‌بر همچون چغندرقند و در مقابل، توسعه کشت محصولاتي چون کُلزا، نخود و گندم در دستور کار قرار دارد. به طوري که در سال زراعي 96-97 با مشارکت فرمانداري، شرکت آب منطقه‌اي و سازمان جهاد کشاورزي ميزان آب تحويلي از سند حسنلو به 15 ميليون متر مکعب رسيده است که نسبت به سال زراعي 92-93 حدود 70 درصد کاهش داشته است.

طبق مصوبه کارگروه ستاد احياي درياچه اروميه نبايد بيش از يک و نيم ميليون تن چغندرقند در اطراف درياچه اروميه توليد شود اما به رغم مصوبات ستاد احيا براي ممنوعيت افزايش سطح زير کشت، زمين‌هاي چغندرقند در اطراف درياچه حاکي از افزايش سطح زير کشت اراضي زراعي است. اين موضوع را شريعت نيز تأييد مي‌کند و مي‌گويد: از زماني که اين موضوع مصوب شده است توليد چغندرقند يک ميليون تن بيشتر شده و به دو و نيم ميليون تن رسيده است. همچنين قرار است کارخانه قند احداث نشود اما در مهاباد، يک کارخانه مجوز گرفته است. البته سازمان محيط زيست مخالف اين موضوع است چرا که احداث آن موجب افزايش توليد چغندرقند مي‌شود و اين برخلاف اهداف نجات درياچه است.

او مي‌گويد: در طول سال‌هاي گذشته بيش از 40 هزار چاه غيرمجاز در باغ‌هاي اطراف درياچه اروميه حفر شده است که يکي از عوامل خشکي آب درياچه نيز اين موضوع است. وظيفه ستاد احياي درياچه اروميه نظارت بر عملکرد دستگاه‌هاي مسئول است. گزارش عملکرد و تخلف‌هاي نهادهاي مربوط به کارگروه ملي ستاد احيا ارائه مي‌شود و اگر عملکرد نهادي ضعيف باشد به سازمان برنامه و بودجه اعلام مي‌شود تا اعتبار آن نهاد تخصيص نيابد. به گزارش عصرآذربايجان به نقل از پانا، اهالي اروميه، تبريزي‌ها و ديگر شهرهاي اطراف درياچه سالهاست که پيگير احياي درياچه اروميه هستند و بارها کنار درياچه زنجيره‌هاي انساني تشکيل دادند تا صداي اعتراضشان را به گوش مسئولان برسانند. آنها هنوز اميد دارند که درياچه اروميه احيا شود و به روزهاي پرشکوه سابق بازگردد. ما هم اميد داريم که اقدامات ستاد احياي درياچه اروميه و مشارکت و دلسوزي مسئولان بتواند اميد زنده شدن را به بزرگترين درياچه آب شور خاورميانه بازگرداند و نگين سرخ آذربايجان بار ديگر بدرخشد.