اينجا مکاني است که کوه در برابر عظمت خلقت سر تعظيم فرود آورده است و باز اينجا مکاني است که تاريخ با تکيه بر طبيعت با گذشت هزاران سال هنوز گردن افراشته و بر خود مي بالد. بله اينجا مجموعه طبيعي ـ تاريخي قلعه ماکوست. قلعه ـ شهر ماکو با مساحتي بالغ بر 250 هکتار حکايتگر تاريخي کهن در اين نقطه از سرزمين ايران است. در آخرين حفاري صورت گرفته در اين مجموعه که با سرمايه گذاري سازمان منطقه آزاد ماکو و تلاش سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي  و گردشگري و زير نظر دکتر حيدري صورت گرفت از 3 هزار سال قبل تا اواخر دوره قاجاريه در اين مجموعه يافت شد. 

پيهاي ديوارهاي قلعه که از زمان تمدن اورارتورها بنيان گذاشته شده است تا گچ بريها و معماري هاي دوره هاي مختلف تاريخي را مي توان در اين مجموعه ديد. با توجه به اينکه منطقه يکي از مراکز مهم تمدن اورارتوري بوده است اين مکان به عنوان يک پناهگاه مسکوني و يک قلعه نظامي مي توانست مورد استفاده قرار گيرد با توجه به اين مهم که شهر تاريخي سنگر در 5 کيلومتري قلعه ماکو قرار داشته است. قلعه شهر ماکو با نام قلعه قابان يا قبان مشهور است و اين نام هميشه پسوند نام قلعه بوده است ولي وجه تسميه و تاريخي از قلعه چيست؟ در منابع تاريخي اهميت نظامي و استراتژيکي قلعه قپان به کرار در دوره هاي تاريخي تيموريان سلجوقيان قره قويون لو و صفويان و قاجاريان ذکر شده است. از حاکمان تاريخي ماکو در دوره هاي حکومت ارامنه ، عثماني و صفويان و قاجاري که در اين قلعه حکومت مي کردند، مي توان نورالدين بيگ آتسروني ، عوض بيگ محمودي ، مصطفي سلطان محمودي ، خانعلي سلطان ايرواني ، مصطفي بيگ بيات ،تيمور پاشا خان را نام برد.

اما به نظر ميرسد اين قلعه در فرهنگ اساطيري ايران و آذربايجان قدمت ديرينه اي دارد که متن روضه الصفا و گرشاسب نامه مويد اين است. داستان محلي اژدهاي سنگ شده که جلو اب را به روي مردم مي بست و حکومت زنگي دندان گراز ( قابان) که با گرشاسب نبرد کرد از نشانه هاي اساطيري اين قلعه است. ( نام زنگي مار شايد اشاره به زنگي باشد.) قلعه حکومتي منطقه طبق نظريات تاريخي ( سفرنامه ها و تاريخ هاي صفويه ) از دو قسمت قلعه بالايي ( قابان ) و قلعه پاييني تشکيل شده بوده است. 

قلعه بالايي (قابان ) زير کلاهک قرار داشته که درب ورودي نداشته است تنها راه ورودي به نظر ميرسد از طريق تونل هاي مخفي بوده است. قلعه پاييني محل زندگي سربازان و نگهداري اموال و احشام و در دوره صفوي بازاري هم انجا بوده,. قلعه پاي کوه بارها در اثر سيل هاي خروشان و زلزله تخريب شده و دوباره بناهاي جديد روي ان ساخته شده است.

در زمان حمله شاه عباس قبل از فتح قلعه ، شاه ( قره عين دولت تشيع ) در قره عيني (چالدران ) اقامت کرد. و با نقشه شبانه قزلباش هاي طايفه قره داغ ،پسک و ماکو را که در اختيار مصطفي سلطان محمودي بود از عوامل دولت رومي (عثماني) خارج کردند. قره داغيان اول قلعه پاييني را تصرف کردند و بعد قلعه قبان که مصطفي بيگ انجا مخفي شده بوده است. مي گويند اکثر محمودي ها بعد ان به وان مهاجرت کردند. ( محمودي ها اکرادي بودند که به زبان ترکي نزديک به عربي و عثماني تکلم ميکردند و تلفظ حرف ک و چ و ج بيشتر با شدت ک تلفظ ميکردند و ق و گ را بيشتر به شکل اعراب تلفظ ميکردند و ريشه هايي از لهجه محمودي ها را در تکلم روستاي پسک نزديک چالدران و روستاهاي خلج و هاسون و قره تپه و بلجک ماکو مي توان يافت. مثلا به ملخ در آذري " چچوچچه " و در لهجه پسک و بلجک "ککوککه" تلفظ ميشود )