نگاهي به تاريخچه حسينيه اعظم زنجان

گروه تاريخي: مسجد حسينيه اعظم زنجان يکي از مساجد تاريخي و تاثيرگذار زنجان است که امروز چشم جهانيان را در روزهاي هشتم و يازدهم محرم به خود خيره کرده است. مسجد حسينيه اعظم زنجان به عنوان دومين قربانگاه جهان اسلام بعد از منا و مرکز پايتخت شور و شعور حسيني در ايران شناخته شده است.

ثبت دسته عزاداري هشتم محرم برابر با شب تاسوعاي حسيني به عنوان دهمين ميراث معنوي ايران، دليل منحصر به فرد بودن اين برنامه و آستان مقدس و صد البته توجهات خاصه حضرت سيد الشهداء (ع) به اين مکان مذهبي است که شهرت و آوازه آن را به برکت معنويت خاص اين مسجد و اعتقاد قلبي ارادتمندان حضرت امام حسين (ع) جهاني کرده است.  اين دسته عظيم عزاداري که از آن به عنوان بزرگترين تجمع عزاداران حضرت سيد الشهداء (ع) در ايران نام برده مي شود، به نام و ياد برادر بزرگوار و علمدار آن حضرت يعني حضرت ابوالفضل العباس (ع) در روزي که در تقويم سوگواري محرم زنجان به »يوم الابوالفضل و يوم العباس« معروف است، به حرکت در مي آيد و هزاران قرباني به ياد دستان بريده آن بزرگوار در مسير دسته حسينيه ذبح يا به مسجد اهداء مي شود. مسجد حسينيه اعظم از نظر جغرافيايي در جنوبي ترين منطقه شهر زنجان، ما بين مدارهاي 36 و 37 درجه شمالي و نصف النهارهاي 48 و 5/49 درجه شرقي واقع شده است. براي بيان تاريخچه اين مکان متبرک و معنوي از پنج سند مکتوب و نقل و قول معمرين و ريش سفيدان بهره مي بريم؛ البته قبل از پرداختن به جزئيات تاريخچه اين مسجد اشاره اي موجز در بيان لفظ »حسينيه« در منابع بدست آمده تاکنون مي اندازيم. با ظهور سلسله صفويه در سال 907 هجري قمري به قيادت شاه اسماعيل صفوي، مذهب رسمي ايران»تشيع اثني عشري« اعلام شد. يکي از دستاوردهاي مهم ظهور اين سلسله در ايران، تداوم و گسترش عزاداري و تعزيه خواني بود. همچنين به دليل اينکه زيارت عتبات عاليات بخصوص کربلا مورد توجه شيعيان جهان اسلام بود،در مسير راههاي مختلف شهري و روستايي قلعه هايي براي عزاداري زوار کربلا احداث کردند که »حسينيه« ناميده شد.  تاکنون اولين نمونه هاي لفظ و واژه »حسينيه« در متون تاريخي دوره شاه عباس صفوي از جمله "عالم آراي عباسي« ثبت شده است. يکي از شهرهاي مورد توجه در اين دوره »زنجان« بود که علي رغم ويراني ناشي از دوره تيموريان و ادامه اين روند، رشد و بالندگي دوباره خود را از دوره صفويه آغاز کرد. در همين زمان بود که حسينيه اي نيز در اين شهر احداث شد. در متون تاريخي و جغرافيايي موجود فعلاً بجز يک منبع، هيچ منبع ديگري ذکري از »حسينيه زنجان« نياورده است و اميد است در آينده منابع ديگري در اين زمينه پيدا شود. اين منبع موجود کتابي است به نام "تاريخ دارالعرفان خمسه" تأليف "رستم الحکما" که با مقدمه و تصحيح آقاي حسن حسينعلي در سال 1387 شمسي توسط انتشارات پينار زنجان به چاپ رسيده است.  اين کتاب در دوره فتحعلي شاه قاجار و به فرمان فرزندش عبدالله ميرزا که در آن دوران حاکم زنجان بود و با روايت دو نفر به نامهاي "مير اشرف بيگ زنجاني" و "ميرافضل بيگ زنجاني" گويا در سال 1248 هجري قمري تأليف شده است. موضوع کتاب، شرح حال حاکمان زنجان از زمان مرگ نادر شاه افشار تا روي کارآمدن فتحعلي شاه قاجار است. با مطالعه اين کتاب مشخص مي شود که حسينيه اعظم زنجان در دوره نادرشاه افشار و شايد هم سالهاي قبل وجود داشته است. بار اول در صفحه 37 اين کتاب به نام »حسينيه« اشاره رفته است. وقتي که عده اي از اهالي زنجان به سرکردگي "علي بيگ عسگرلو" و "جلال محمد" درصدد قيام عيارانه بودند... "ظهر تابستان و گرماي عجيب حکمروا بود که از جوانب محله اي که اهالي شهر "حسينيه" مي گويند و همچنين از جوانب باغات جنوب بلده، مشرف بر "زنجانرود" که صداي سم اسبان که بر رويشان فارسان (سوارکاران) مضمار دلاوري و جنگ و نبرد بودند بر »آشاقه محله« هجوم عام آورده ...« بعد از آن مؤلف به جنگ اين گروه با افراد باج گير و زورگو مي پردازد.  مسأله اين است که »حسينيه« مذکور در آن زمان هم نام محله و هم نام تکيه بوده و از نظر جغرافيايي نيز با حسينيه امروزي منطبق است. بار دوم وقتي است که »ذوالفقار خان افشار« حاکم زنجان به اسارت سپاهيان کريم خان زند در آمد. در آن زمان نيز گروهي از بازمانده افراد فوق الذکر يکي از نوادگان نادر شاه به نام "سندباد ميرزا" را که گويا نوجواني بود به حکومت زنجان برداشتند و ... ((از جانب محله اي که "حسينيه" باشد با سپاهي نه چندان مهيا از جانب محله مذکور و باغات جنوب مزبور حمله کرده و آن مخاذيل را بعد از چندي جنگ و نبرد و زور و بازو عقب راندند و کلاً شهر زنجان در کف دو طائفه "حقيون" و "ناحقيون" قرار يافت ....)). مدتي نگذشت که "ذوالفقارخان" مورد بخشش "کريم خان زند" قرار گرفت و آزاد شد. ذوالفقار خان وارد زنجان شد و در "حسينيه" ساکن شد. بار ديگر وقتي است که نام سه محله معروف زنجان در اوايل دوره قاجاريه ذکر مي شود که به همت عبدالله خان اوصالي تعمير و بازسازي مي شوند. دومين سند مربوط به تاريخچه حسينيه اعظم علمي است که در حسينيه موجود است و به نام "علم اصلي" معروف و اندازه آن از ساير علم ها کوچکتر بوده و تاريخ 1221 بر روي آن حک شده است. سومين سند مکتوب، سنگ نوشته اي است که در حال حاضر در راهرو مسجد به ديوار نصب شده و تاريخ 1261 هجري قمري در ذيل اشعار آن مکتوب شده است. همانطور که تاريخ سنگ نوشته نشان مي‌دهد اهالي محل، اين مسجد را در سال 1261 هجري قمري به پايان رسانده‌اند. البته به گفته معمرين و اهالي محل اين تاريخ مربوط به زمان تعمير و بازسازي مسجد است. چهارمين سند مکتوب که با مهر "حاج ميرزا لطف الله شيخ الاسلام" و "آخوند ملاکاظم" ممهور شده، صفرالمظفر 1295 هجري قمري را نشان مي دهد که در زير وقف نامه دو فرد خّير و نيکوکار به نامهاي "حاج ميرزا محمد تقي" و "حاج ميرزا بابايي" تاجر که دو باب دکان را وقف صحيح شرعي نموده اند، آمده است. در اين وقف نامه قيد شده با اطلاع عاليجناب »آخوند ملاعلي اصغر روضه خوان« در راه جناب ابي عبدالله الحسين (ع) در تکيه حسينيه خرج و احسان نمايند. از اول ماه محرم تا دوازدهم محرم، هر قسم مصلحت بداند صاحب اختيار است. پنجمين سند مکتوب که با مهر» آقا سيد عبدالرحيم مجتهد« و »آقا سيد علي« و »آقا شيخ ابراهيم« ممهور شده مربوط به شخصي به نام »حاج محمد هاشم شريف العلماء« به تاريخ شوال 1322 هجري قمري است. اين سند وقف ششدانگ يک شعير و دو ثلث شعير قريه دهجلال از قراء سجاسرود به مساجد و مدارس خمسه زنجان در سال 1322 هجري قمري است که نام مسجد و مدرسه حسينيه نيز در بين آنها مشاهده مي شود. نکته قابل توجه در اين وقف نامه اين است که حسينيه در اين سال، هم مدرسه بوده و هم مسجد زيرا واقف در توضيحاتي که در وقف نامه داده آورده است که متولي، منافع قريه مذکور را در وهله اول به تعميرات مدارس و مساجد خمسه زنجان و تأمين آب آنها به مصرف برساند و نه عشر ديگر را به حضرات طلاب محصلين ساکن در حجرات هر مدرسه بپردازد، آن هم از قرار هر حجره 3 نفر طلبه. علاوه بر اسناد و مدارک مکتوب فوق الذکر، گفته هاي شفاهي معمرين، ريش سفيدان و هيئت امناي مسجد حسينيه اعظم براساس ديده ها و شنيده هاي خود از اجداد و نياکانشان حکايت از تاريخي دور براي اين مسجد دارد. براساس ديده ها و شنيده هاي خود از اجداد و نياکانشان حکايت از تاريخي دور براي اين مسجد دارد. اين گفته ها حاکي از آن است که در دوره پهلوي اول با هجوم و تهديد سردمداران رژيم پهلوي، حسينيه و برنامه هاي آن مدتي تعطيل و برخي از اشياء و آثاري که قدمت تاريخي داشته اند از مسجد ناپديد مي شود. بعد از تبعيد رضاخان فعاليت هاي حسينيه دوباره به حالت عادي برمي گردد و بدنبال تعمير و نگهداري آن توسط اهالي محل و پيشکسوتان، حسينيه با عنوان »مسجد حسينيه شهرستان زنجان« مجدداً شروع به فعاليت مي کند و بتدريج گسترش مي يابد. در سال 1328 هجري شمسي براي اولين بار چهار رأس گوسفند در مسير دسته حسينيه ذبح مي شود. اين تعداد در سال 1341 به هفت رأس مي رسد. از همان سال تعداد قرباني هاي مسير دسته حسينيه افزايش مي يابد بطوريکه در سال 1352 به 350 رأس، 1353 به 650 رأس، 1383 به 6400 رأس و در نهايت در سال 1389 به بيش از 12000 رأس رسيده است که بعد از قربانگاه منا در مکه معظمه، اولين رتبه را در زيادت قرباني در جهان اسلام دارد.  مراسم دسته عزاداري شب تاسوعاي حسيني که همه ساله با حضور صدها هزار نفري عزاداران حسيني برگزار مي شود، در 15 دي ماه 1387 به عنوان دهمين ميراث معنوي کشور در فهرست ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري به ثبت رسيد. به گزارش عصرآذربايجان به نقل از موج رسا، مجموعه اين مسجد امروز در ظل توجهات خاصه حضرت امام حسين (ع) با بيش از دوازده هزار متر مربع مساحت داراي امکانات و فضاهاي متعدد فرهنگي، مذهبي، درماني و خدماتي از جمله کتابخانه، شبستانهاي مختلف، دارالشفاء ، صندوق قرض الحسنه و ... است و از مهمترين مراکز تأثيرگذار فرهنگي و مذهبي شهر زنجان است.

منبع :