گروه تاريخي: امروزه در شهر اردبيل و حومه آن چندين مقبره و بقعه معروف به امامزاده وجود دارد که در بين مردم بيشتر به مقابر فرزندان امام موسي کاظم شهرت دارند. در بين اين مقابر امامزاده هاي منسوب به امام موسي کاظم تعدادي قبور اجداد شيخ صفي الدين اردبيلي قرار دارد. بيشتر اطلاعاتي که از اين مقابر و امامزاده ها در دست است اطلاعات شفاهي هستند که در بين مردم رواج دارند و اطلاعات خيلي کم و پراکنده ايي در منابع راجع به امامزاده هاي شهر اردبيل و حومه در دست است. از بين اين امامزاده ها، دو امامزاده در شهر اردبيل وجود دارد که در بين به »اوغلان ايمامزاده سي « (امامزاده پسر) و » قئز ايمامزاده سي « (امامزاده دختر) معروفند. امامزاده دختر در كنار مسجدى است كه مرحوم حاج مير صالح مجتهد انوارى در سال 1293 هجرى قمرى آن را ساخته است و امروزه بين محله اوچدكان و بازار قرار دارد. اما مقبره امامزاده صالح در نزديكى ميدان شيخ صفى الدين واقع است. منشاء و اساس اين نامگذاري و اين که چرا به اين اسامي معروف هستند معلوم نيست. همچنين معلوم نيست که از چه زماني به اين اسامي معروف گشته اند. به دليل نبود منابع مکتوب در خصوص امامزاده هاي اردبيل و بخصوص اين دو امامزاده نمي توان اطلاعاتي در اين باره به دست آورد و ناچار بايد به حدسيات دست زد. هر چند هم اين حدسيات زياد نمي_تواند مورد اعتماد و اطمينان قرار گيرد . يکي از اين حدسيات اين است که اين دو اسم در واقع بيانگر جنسيت صاحب اين دو مقابر هستند. ولي ضعف اين حدس در آن است که در زيارتنامه موجود در قئز ايمامزاده سي به صراحت صاحب مقبره را مذکر معرفي نموده است. بنابراين بايد به حدسيات و فرضيات ديگري دست يازيد که نيازمند تحققات بيشتر¬ي در حوزه زبانشناسي و فرهنگ عامه است. در اين مقاله قصد ما آن است که به معرفي يکي از اين امامزاده ها و نقش آن در حيات فرهنگي و مذهبي مردم اردبيل بپردازيم. ولي ذکر يک نکته در مقدمه ضروري مي نمايد که نگارنده قبل از شروع نگاشتن مقاله بنا به ضرورت به منابع تاريخي و جغرافيايي فراواني مانند مقاتل الطالبين و مهاجران آل طالب و ... مراجعه کرد که اطلاعاتي را در خصوص امامزاده¬ها¬ي اردبيل و من جمله امامزاده موضوع اين نوشتار امامزاده صالح به دست آورد متاسفانه با کمال حيرت وتعجب به جز دو منبع در هيچ کدام از اين منابع اطلاعاتي به دست نيامد. اطلاعات به دست آمده از اين دو منبع نيز خيلي کم و ناقص است. بنابراين بعد از معرفي کوتاه اين امامزاده و موقعيت آن در شهر اردبيل (با استفاده از اطلاعات کتاب بحر الانساب مندرج در کتاب اردبيل در گذرگاه تاريخ و همچنين اطلاعات مندرج در سفرنامه شاردن و بعضا اطلاعات پراکنده در سايت هاي مختلف ) بلافاصله وارد مبحث دوم نوشتار حاضر مي_شويم. بقعه امامزاده صالح (ع) در ميدان عالي قاپو روبروي مسجد ملا مومن اردبيل ميدان کوچه اونچي ميدان در حريم درجه چهار بقعه شيخ صفي واقع شده است. مالکيت اثر با توجه به اينکه بنا يک مکان زيارتي است، وقفي بوده و هم اکنون در اختيار هيئت امناي مساجد مي_باشد. اين بنا شامل رواق حرم صحن و مسجد بوده که نماي جنوبي آن مرکب از ايواني با تاق نيم گنبد و تزئينات کاشي کاري است. تنها قسمت باقيمانده از بناي قديمي يک ساختمان هشت ضلعي است که ضريح در آن قرار دارد. مجموعه بنا شامل رواق، حرم، صحن و مسجد است و نماى جنوبى آن مرکب از ايوانى با تاق نيم گنبد و ترئينات کاشيکارى است. سر در بقعه امامزاده صالح در عهد شاه عباس بزرگ كاشىكارى شده و با كاشى هاى آجرى مزين گشته است. اين كاشيها امروز نيز باقى است. مصرع آخر كه ماده تاريخ است بحساب ابجد 1031 مي¬شود و بيت دوم حكايت از آن دارد كه اساس روضه شهزاده بنا گذاشته شده است ولى چون قبل از آن تاريخ نيز بقعه اين امامزاده بستى براى پناهندگان بوده است، چنين به نظر مي¬رسد كه اساس بنا ايجاد نگشته بلكه تعمير يا تجديد بنا شده و يا قسمتى بر بناى قديمى اضافه گشته است. بقعه داراى رواق مستطيل با تاق و تويزه است. دو سوى ورودى بنا و ورودى حرم که روبروى هم قرار دارند، هشت تاق¬نما ساخته شده و پنجره‌هايى که در تاقنماهاى جنوبى ساخته شده است، نور داخل رواق را تأمين مى‌کند. ايوان ورودى حرم داراى تزئينات مقرنس‌کارى و آئينه‌کارى محدود است. حرم بقعه، در شمال رواق قرار دارد و داراى طرح هشت ضلعى با هفت تاقنما در هفت ضلع است. در سه تاقنماى جنوبى، شرقى و غربى، پنجره‌هايى براى نورگيرى نصب شده است. ضريح آهنى بقعه در وسط حرم قرار دارد و در جوار حرم، اتاقى به چشم مى‌خورد که مدفن دو تن از علما و مراجع عاليقدر گذشته است. اکثر مردم منطقه، آن حضرت را از اولاد يا نوادگان امام موسي کاظم (ع) مي دانند. تاريخ ولادت و وفات آن حضرت مشخص نيست. آنچه در اين مورد مي¬توان گفت اين است كه اين هر دو امامزاده فرزندان بلافصل حضرت موسى بن جعفر (ع) نبودهاند و چون كتيبه يا نوشتهاى كه حاكى از شجره نسب آنان باشد در دست نيست بايد گفت كه آنها از نوادههاى آن بزرگوار بودهاند. همچنين بايد به اين نکته توجه داشت که در شهر هاي مختلف ايران مقابر منسوب به امامزاده صالح فرزند امام موسي کاظم (ع) و برادر امام رضا(ع) وجود دارد ( براي نمونه مقبره امامزاده صالح در تجريش ؛ حسين شهيدي 1382 :217 و مقبره امامزاده صالح در غازيان بند انزلي ؛ ابراهيم اصلاح عرباني 1374 : 1/565) مسئله وجود چندين امامزاده با نام ها و نسب هاي مشترک در شهرهاي گوناگون باعث خلط مباحث مربوط به اين امامزاده ها شده است. مثلا در»سايت اوقاف و امورخيريه اردبيل« مطالبي در خصوص نسب امامزاده صالح اردبيل آمده است که مربوط به امامزاده صالح تجريش بوده است و اين مسئله در کتيبه امامزاده صالح تجريش به صراحت قيد شده است. در حالي که امامزاده صالح اردبيل فاقد چنين کتيبه صريحي مي باشد. بنابراين بايد در صحت نسب اين امامزاده(ها) شک کرد و لااقل اينکه آنها فرزندان بلافصل امام موسي کاظم (ع) ندانيم. اين فرض با داده هاي کتاب هاي تاريخي همچون جلد دوم »تاريخ يعقوبي« و » تاريخ قم « که نام فرندان آن امام را به دست داده اندمحکم تر مي شود. مالکيت اثر با توجه به اينکه بنا يک مکان زيارتي است، وقفي بوده و هم اکنون در اختيار هيئت امناي مساجد مي باشد. تنها قسمت باقيمانده از بناي قديمي يک ساختمان هشت ضلعي است که ضريح در آن قرار دارد . مجموعه بنا شامل رواق، حرم صحن و مسجد است و نماى جنوبى آن مرکب از ايوانى با تاق نيم گنبد و ترئينات کاشيکارى است. بر اساس اشعارى که روى کاشى‌هاى ايوان ورودى نوشته شده، بنا در زمان شاه‌عباس اول به سال 1130 هجرى قمري ساخته شده است. امامزاده صالح در عهد سلاطين صفوى مورد احترام آنان بود و مقبره او، طبق نوشته آدام اولئواروس و شاردن، بست و دار الامانى براى گناهكاران بشمار مي¬آمد ولى چون محوطه وسيعى براى اقامت طولانى پناهندگان نداشت از اين رو آنها در فرصت مناسبى كه در روزهاى اول بدست مي¬آوردند، عرض ميدانى را كه بين آن بقعه و مقبره شيخ صفى الدين بود و امروزه به خط مستقيم در حدود يكصد متر است مىپيمودند و خود را به آستانه در ورودى شيخ مي¬رسانيدند و تا زماني كه بخشوده نمىشدند در آنجا مي¬ماندند و از غذاى مهمانسراى شيخ نيز اطعام مي¬گشتند. گذشته از مسئله بست نشيني و دارالاماني اين زيارتگاه که تا دوره قاجاريه ادامه يافت، اين زيارتگاه همواره يکي از نقاط زيارتي اردبيل بخصوص در ماه محرم و رمضان بوده است ولي به دليل قرارگيري اين زيارتگاه در کنار بقعه شيخ صفي همواره در سايه اين همنشيني قرار داشته است. به همين دليل تا سال¬هاي اخير اين زيارتگاه در بين بيشتر مردم اردبيل و حومه شناخته نشده باقي مانده است و بنابراين تاثير زيادي در بين مردم نداشته است. ولي با گذشت زمان در سال¬هاي اخير با توجه به قرار¬گيري اين مکان در دست اوقاف و بازسازي آن و برنامه هاي ديني و فرهنگي گوناگوني که به همت آستان زياتگاه و همچنين ساير سازمان ها ذيربط انجام گرفته و مي گيرد کم کم جايگاه خود را در بين مردم باز مي جويد و با توجه به اين که تقريبا در وسط شهر اردبيل قرار گرفته است، مرکزيت خود را در امور ديني و فرهنگي اردبيل باز مي_يابد. بدين ترتيب برنامه ها و مراسم هاي گوناگوني در اين زيارتگاه انجام مي گيرد. از جمله مراسم تحويل سال نو، برگزاري مراسم ماه محرم ، صفر و رمضان. همچنين با توجه به ضرورت مراسم تلاوت قرآان، ادعيه و جز آن در اين مکان انجام مي گيرد و روز به روز به اهميت اين بقعه و زيارتگاه افزوده مي شود. با توجه به آن چه که گفته شد زيارتگاه امامزاده صالح که در شهر اردبيل واقع گشته و منسوب به فرزند بلافصل آن حضرت مي باشد، در طول تاريخ چندان مورد توجه مردم نبوده است تا اينکه در دوره شاه عباس صفوي و شايد بنا به ادعاهاي سيد بودن صفوي، اين مکان تجديد بنا شده و محل بست مردم و دارالامان گناهکارن و خاطيان قانون قرار گرفت همچنان و تا سال¬هاي اخير زياد شناخته شده نبوده است . ولي در سالهاي اخير و با همت اداره اوقاف اردبيل اين مکان مورد بازسازي قرار گرفته و برنامه هاي چندي در راستاي شناساندن اين زيارتگاه و هچنين برنامه هاي ديني و فرهنگي فرواواني اجرا شده است.
گروه تاريخي: امروزه در شهر اردبيل و حومه آن چندين مقبره و بقعه معروف به امامزاده وجود دارد که در بين مردم بيشتر به مقابر فرزندان امام موسي کاظم شهرت دارند.