عصر آذربایجان

گزارش خبر

چه بر سر تاريخ 700 ساله رَبع رشيدي آمده

چه بر سر تاريخ 700 ساله رَبع رشيدي آمده

1397/07/02

گروه تاريخي: قلعه‌ي هفتصد ساله‌ي »رَبع رشيدي« که سال‌ها از کشف و کاوش و شروع مرمتش گذشته، اين روزها خبري جديدي از آن مبني بر همکاري يک موسسه آلماني در پروژه مرمت، به گوش مي‌رسد. اما »ربع رشيدي« دقيقا کجاست و چه داستاني را از ابتداي ساختش تا به امروز از سر گذرانده است؟ هر قسمت از کشورمان ايران، بسته به اينکه در چه دوره تاريخي مرکزيت داشته است، ميزبان يادگاري‌هايي تاريخي از پيشينيان و پدران‌مان است.

آذربايجان شرقي از مناطقي بوده که بخشي از »مادها« در آن ساکن بودند. در زمان حکمراني اسکندر مقدوني بر ايران، اين منطقه دست شخصي به نام »آتروپات« بود که بعدها به جهت تقدير از زحمات او در مقابل بيگانگان به »آتروپاتگان« معروف شد که بعدها آن را »آذربادگان« و »آذرآبادگان« خواندند. با حمله مغولان و ورود هلاکوخان در سال 654 هجري قمري، به ايران، آذربايجان مرکز شاهنشاهي مغولان شد. سلطان محمود غازان‌خان يکي از معروف‌ترين پادشاهان ايلخاني بود که سال 694 قمري در تبريز به سلطنت رسيد و در مدت حکومتش در ايران، مسلمان هم شد؛ او »خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني«، از مورخان و انديشمندان ايرانيِ آن زمان را به وزيري خود منصوب کرد که اين امر شکوفايي آن منطقه، مخصوصا تبريز را به دنبال داشت.
ساخت »رَبع رشيدي«در دوره‌ي حکمراني ايلخانان مغول
از مهم‌ترين فعاليت‌هاي اين وزير ايراني در سال‌هاي حکمراني مغول‌ها بر ايران، دستور ساخت مجموعه‌ ارزشمند »رَبع رشيدي« در حدود سال 700 هجري قمري در داخل باروي غازاني بود. اين قلعه که دانشگاهي بزرگ در دل خود داشت، تا سال 736 هجري قمري فعاليت مي‌کرد، اما با قتل آخرين پادشاه ايلخاني، قلعه و دانشگاه داخل آن ويران و غارت شدند. »وقف‌نامه‌ي ربع رشيدي« منبعي موثق و قابل اطمينان براي به دست آودن اطلاعات تکميلي از اين بناي عظيم وارزشمند است. اين وقفنامه که توسط شخص »خواجه رشيدالدين« نوشته شده است، مي‌گويد که اين مجموعه در زمان آباداني داراي 24 کاروانسراي وسيع، 1500 دکان ، 30 هزار خانه مسکوني و تعدادي حمام، باغ‌هاي مصفا، آسياب، کارخانه‌هاي پارچه‌بافي و کاغذسازي، دارالضرب و کارگاه‌هاي توليد رنگ بوده است. خواجه رشيدالدين در ادامه‌ي اين وقف‌نامه به جزئيات دانشگاه ربع رشيدي اشاره مي‌کند: "در محل درس اين مجموعه 400 فقيه و چندين هزار طلبه سکونت داشته‌اند و حدود 200 قاري از کوفه، بصره و شام به نوبت در ‌آن قرآن قرائت مي‌کرده‌اند." بنايي که اين روزها پس از حدود هفتصد سال از زير خاک بيرون آمده و قرار است يک تيم آلماني در ادامه مرمت‌هايش همکاري کنند. شروع مرمت، 27 سال بعد از ثبت ملي پس از ثبت اين مجموعه در سال 1354، ربع رشيدي با تمام ارزش و اهميتي که در تاريخ ايران داشته و دارد، سال‌هاي زياد مورد بي‌توجهي بود، تا سال 1381 که تاسيس محوطه تاريخي ربع رشيدي، بالاخره به تصويب شوراي عالي انقلاب فرهنگي رسيد و توسط رئيس جمهور با هدف اجرا، ابلاغ شد و وزير بهداشت، درمان و آموزش پزشکي، وزير علوم، ‌تحقيقات و فناوري، وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي، رييس سازمان مديريت و برنامه‌ريزي، رييس سازمان امور اوقاف، نماينده ايران در يونسکو، دبير شوراي عالي انقلاب فرهنگي به عنوان اعضاي هيات امناي آن معرفي شدند. حدود يکسال بعد، از سال 82 کاوش‌هايي روي اين منطقه انجام شد. در نخستين روزهاي سال 84، لاله روح‌انگيز ـ سرپرست هيات کاوش ربع رشيدي-گفت که با انجام سومين فصل کاوش‌ها موفق مي‌شويم تا دوره مربوطه ستون‌هاي يافت شده (ايلخاني يا صفوي) را تعيين کنيم که البته اگر مربوط به دوره ايلخاني باشد، براساس توضيحات خواجه رشيدالدين در بلخ‌نامه بسياري از مسائل و محدوده شهر روشن خواهد شد. در ادامه‌ي همان کاوش‌ها، سال 85 بود که خبر رسيد» آثار معماري ربع رشيدي روي خاک وجود ندارند؛ آن‌چه که اکنون در منطقه‌ي معروف به ربع رشيدي باقي مانده، آثاري از قلعه‌اي صفوي است، نه ربع رشيدي.«بنا بر همين گزارش مشخص شد که در سال 1019 هجري قمري، در زمان شاه‌عباس صفوي، با استفاده از مصالح »ربع رشيدي«، »شنبه قازان« و گورستان‌هاي تاريخي تبريز مانند »گجيل« و »سرخ‌آب«، قلعه‌اي براي حاکم تبريز دربرابر محله‌ي عثماني بر ويرانه‌هاي ربع رشيدي ساخته شده که اين قلعه نيز براثر زلزله‌هاي تبريز ويران شده است. روح‌انگيز در شهريورماه همان سال اظهار کرد که »متاسفانه مردم قلعه‌ي صفوي را خراب مي‌کنند (و در جاي آن) خانه‌هاي خود را مي‌سازند؛ به‌طوري که اکنون قسمت شرقي برج و بارو به‌شکل کامل تخريب و به‌جاي آن خانه‌هاي مردم ساخته شده است!« او همچنين از تخريب بخشي از قلعه‌ي صفوي در اين محل با وجود کنترل ساخت و سازها خبر داد و گفت: داخل عرصه‌ي ربع رشيدي، 850 پلاک مسکوني وجود دارند که گرچه اين خانه‌هاي خارج از ديوار قلعه‌ي صفوي‌اند، ولي هر کدام چند طبقه با مساحت بسيار کمي حدود 40 مترمربع دارند که در مدت بسيار کوتاهي ساخته مي‌شوند. همچنين اين منطقه به حفاظت کاملي نياز دارد و اگر بخواهيم تمام ديوارهاي قلعه را خارج کنيم، به امکانات حفاظتي بيشتري نياز است. تاکنون مناطقي را که کاوش شده‌اند، حفاظت نيز کرده‌ايم. البته مرمت نخستين در هنگام کاوش انجام مي‌شود، ولي قسمتي از برج که ريخته است، بايد بازسازي شود. دي‌ماه همان سال ايسنا از تجاوز و ساخت وساز غير مجاز در حريم اين مجتمع گزارش داد؛ »از مجتمع علمي ربع رشيدي خواجه رشيدالدين در شهر تبريز چيزي جز يک منطقه‌ي باستان‌شناسي و ويرانه‌هاي آن باقي نمانده‌ است؛ اما شايد خاک، مهربان‌تر از روزگار، بسياري از يادگارهاي آن دوره را به نيکي نگاه داشته و در زير ويرانه‌هاي مجتمع قرن 7 هجري قمري، دنيايي از تاريخ و پيشينه‌ي سرزمين‌مان مدفون باشد. متاسفانه مجموعه‌ي تاريخي ربع رشيدي در سال‌هاي اخير مورد تجاوز خانه‌سازي و ساخت و سازهاي غيرمجاز قرار گرفته است.«
ثبت وقفنامه‌ي مجموعه ربع رشيدي در يونسکو
روزگار ربع رشيدي به همين منوال پيش رفت تا اينکه در سال 86، خبري خوش از وقف‌نامه‌ي ربع رشيدي منتشر شد؛ اين وقفنامه همراه با شاهنامه بايسنقري در حافظه جهاني يونسکو به ثبت رسيد. اگرچه اين خبر در شرايط فيزيکي بناي تاريخي ربع رشيدي تاثيري نداشت ولي براي مدتي اسم ربع رشيدي را بار ديگر بر سر زبان‌ها انداخت. وقفنامه ربع رشيدي که در اوايل قرن هشتم هجري قمري توسط شخص »خواجه رشيدالدين فضل‌الله« نوشته شد، به تبيين نظام مديريتي و تشکيلات اداري، مالي و شرايط وقف و مصارف مجموعه‌ي بزرگ ربع رشيدي در شهر تبريز مي‌پرداخت. حافظه جهاني يونسکو برنامه‌ي بين‌المللي حافظه‌ي جهاني يونسکو با هدف تدارک شرايط لازم براي اطلاع‌رساني و صيانت از آثار مهم علمي، فرهنگي و تاريخي جهان و ثبت جهاني آن‌ها تشکيل شده است.
آبان‌ماه همان سال اما خبري ديگر از آخرين کاوش‌هاي ربع رشيدي به گوش رسيد: »کشف چهارهزار کاشي ايلخاني در ربع رشيدي و بخش‌هايي از يک حمام متعلق به دوره‌ي ايلخاني شامل رختکن، تون و حوضچه آب به عنوان نخستين اثر ايلخاني ربع رشيدي تبريز کشف شدند.« همچنين يک ماه بعد خداوردي کريمي‌نژاد - مدير وقت اداره کل ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي - با اشاره به آثار کشف شده‌ي متعلق به دوره ايلخاني اخير، بيان کرد که اعتبار تخصيص پيدا کرده به ربع رشيدي در آن سال کم بوده است و براي کاوش‌هاي بيشتري در اين منطقه با اعتبار مناسب در سال آينده اظهار اميدواري کرد. چهار سال پس از اين داستان، در بهمن‌ماه سال 90، تراب محمدي - مدير وقت اداره کل ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي - با اشاره به تخصيص يافتن هشت ‌ميليارد ريال از اعتبار پروژه‌ي ربع رشيدي، براي تملک زمين و خانه‌هاي اطراف آن اعلام کرد که از اين ميزان بودجه، چهارميليارد ريال براي مرمت ربع رشيدي اختصاص يافته است. همچنين باتوجه به ساخت و احياي ربع رشيدي در دوره‌هاي مختلف تاريخي و باستان‌شناسي، اکنون براي خواناسازي لايه‌هاي تاريخي در محوطه‌ي اين مجموعه اقدام شده است. مهدي حجت، قائم‌مقام وقت سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري نيز در دي‌ماه سال 92 طي اظهاراتي با اشاره به آثار تاريخي شهر تبريز و عدم توجه کافي به آن‌ها در مورد ربع رشيدي گفته بود که وقف‌نامه‌ي »ربع رشيدي« دانشمندان سراسر جهان را به حيرت وا داشته است.
خبرهايي در راه است...
اما مطلبي که روابط عمومي ميراث فرهنگي استان آذربايجان شرقي در روزهاي پاياني مهرماه امسال منتشر کرد، خبر از آغاز پروژه مرمت مشارکت آلماني‌ها در ربع رشيدي بود. مرتضي آبدار بخشايش - مديرکل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري اين استان- در آن زمان با اشاره به جايگاه مجموعه تاريخي ربع رشيدي تبريز از مشارکت موسسه باستان‌شناسي آلمان در مرمت و احياي اين مجموعه تاريخي و فرهنگي خبر داد و گفت: اين موسسه آلماني در راستاي طرح‌هاي مطالعاتي تبريز 2018 و بحث پروژه‌هاي راهبردي مجموعه تاريخي ربع رشيدي با فرستادن کارشناسان متخصص و صاحب نظر در حوزه باستان‌شناسي و زمين‌شناسي براي پيشرفت روند مرمتي اين پروژه اين اداره کل را همراهي مي‌کند. به گزارش عصرآذربايجان به نقل از ايسنا، آبدار با اشاره به اهميت احياي مجموعه تاريخي و فرهنگي ربع رشيدي، افزود: استفاده از روش‌هاي نوين و فناوري‌هاي روز و تجربه‌هاي کارشناسان متخصص در امر احيا و مرمت آثار تاريخي، موجب تسريع در روند احياي اين مجموعه به عنوان يکي از زيباترين و باشکوه‌ترين آثار تاريخي به جاي مانده در ايران خواهد شد. با وجود مطرح شدن اين صحبت‌ها،  در تلاش براي صحبت با مسئولان ميراث فرهنگي استان آذربايجان شرقي درباره‌ي اقدامات و برنامه‌ريزي‌هاي آيندي اين مجموعه‌ي تاريخي است.  مجموعه‌ي تاريخي که پرونده‌ي آن نيز  در فهرست موقت يونسکو قرار دارد.

منبع :

نظرات کاربران

    بازگشت به ابتدا صفحه

ارسال نظر

اخبار مرتبط

چه بر سر تاريخ 700 ساله رَبع رشيدي آمده

چه بر سر تاريخ 700 ساله رَبع رشيدي آمده
خروج

گروه تاريخي: قلعه‌ي هفتصد ساله‌ي »رَبع رشيدي« که سال‌ها از کشف و کاوش و شروع مرمتش گذشته، اين روزها خبري جديدي از آن مبني بر همکاري يک موسسه آلماني در پروژه مرمت، به گوش مي‌رسد. اما »ربع رشيدي« دقيقا کجاست و چه داستاني را از ابتداي ساختش تا به امروز از سر گذرانده است؟ هر قسمت از کشورمان ايران، بسته به اينکه در چه دوره تاريخي مرکزيت داشته است، ميزبان يادگاري‌هايي تاريخي از پيشينيان و پدران‌مان است.

سایر اخبار این موضوع

پربازدیدترین خبرها

پرتفسیرترین خبرها