تاريخ تقابل با مرجعيت شيعه در ايران

گروه تاريخي: همچنين آيت الله خامنه‌اي کتاب‌هاي سيد‌قطب را به فارسي ترجمه کردند و در دوران پهلوي دوم دست به تاليفاتي درباره سيد قطب زدند که باعث شناخت انقلابيون از آثار و آراي وي شد.

عليرضا نجفي

 بخش دوم

از نظر سيد قطب و مودودي، استفاده از هر منبعي ديگر به جز خدا براي سامان دادن به امور جامعه خلاف توحيد است چراکه حاکميت مطلق بر کائنات از آن خداست و کسي جز او حق قانونگذاري را ندارد و شايسته بندگي نيست. به باور آن‌ها مردم بايد به‌گونه‌اي به بار آيند که بر وفق منهج الهي در همه شئون زندگي‌شان رفتار کنند و به اين کار مجبور ساخته شوند و تمامي قوانين و الگو‌ها و سيستم‌ها و عادت‌ها و سنت‌ها را از خداي يگانه برگيرند و شريعت الهي را در همه جنبه‌هاي زندگي‌شان پياده کنند. همچنين حکومت اسلامي آن حکومتي است که بنيادش بر قانون الهي گذاشته شده باشد. حکومت‌هايي که بر مبناي قوانين وضعي بشري عمل مي‌کنند شايسته فرمانبري نيستند.اين تحولات و ريشه دواندن و گسترش اسلام‌گرايي در ايران پس از مرگ آيت الله بروجردي ممکن شد چرا که تا زماني که ايشان زنده بودند، عليه جنبش‌هاي راديکال و اسلام‌گرا موضع گيري مي‌کردند.آيت الله بروجردي مرجع علي الاطلاق تشيع بود و داراي شهرت و مقامي بود که کمتر شخصيت ديني در جهان اسلام داشته است. محمدرضاشاه پهلوي نيز با ايشان روابط خوبي داشت و در مقابل آيت الله بروجردي از بيم غلبه کمونيسم در کشور از شاه حمايت مي‌کرد. اين مساله باعث شده بود اسلام‌گرايان گا‌ه عليه آيت‌الله بروجردي موضع‌گيري کنند. اين امر، يعني رويارويي اسلام‌گرايان با مراجع سنتي و سکولار، بار‌ها در تاريخ ايران رخ داده است.
نخستين مقابله اسلام‌گرايان با مرجعيت
نخستين رودررويي جدي اسلام‌گرايان با مرجعيت، در ابتداي دهه سي صورت گرفت؛ يعني زماني که آيت الله بروجردي نواب صفوي را از انجام اعمال افراطي منع کرد و رفت و آمد روحانيون و حوزويان با وي را مذموم شمرد. اما نواب و يارانش بي توجه به حکم آيت الله بروجردي، که در آن زمان بزرگترين مرجع تقليد جهان تشيع بود، گروه فداييان اسلام را تشکيل داد و اقدامات خود را که عبارت بود از حذف فيزيکي مخالفان به پيش برد.
نزاع ميان اسلام‌گرايان با مرجعيت سنتي در دهه‌هاي بعد نيز ادامه پيدا کرد و طبعا در فضاي انقلابي طرف پيروز اسلام‌گرايان بودند.‌ مي‌توان ادعا کرد که پس از درگذشت آيت الله بروجردي، آيت‌الله خويي و شاگردش آيت الله سيستاني پرنفوذترين مراجع تقليد شيعيان بوده‌اند.
آيت‌الله خويي در مسائل سياسي ايران موضعي بي‌طرفانه داشت. وي در دهه چهل و در اعتراض به دستگيري و تبعيد آيت‌الله خميني درس خود را تعطيل کرد و زمان تبعيد آيت الله خميني به نجف از ايشان استقبال کرد. اما ديدار با فرح پهلوي را نيز پذيرفت که موجب انتقاد انقلابيون از وي شد. وي کشته شدن افراد را در نزاع عليه حکومت شاه را بيهوده خواند که باعث خشم امام خميني شد و همچنين در جنگ ايران و عراق اعلام بي‌طرفي کرد. از همه مهمتر اينکه آيت الله خويي  نظريه ولايت مطلقه فقيه را يک »بدعت عاري از هرگونه پشتوانه در قوانين و حکمت شيعي« مي‌دانست. تمام اين مسائل باعث تيره شدن روابط انقلابيون و آيت‌الله خويي شد.اما رودررويي اسلام‌گرايان و مراجع به علماي سنتي محدود نبود. علاوه بر مراجع نقلي مسلک سنتي، بزرگان ديني که در زمينه‌هاي ديگري، چون تفسير و حکمت اسم و رسمي داشتند نيز از اسلام‌گرايان فاصله گرفتند.علامه طباطبايي که مهمترين شخصيت علمي جهان تشيع در زمينه‌هاي تفسير قرآن و فلسفه بود، از جمله کساني به حساب مي‌آيد که از اسلام‌گرايان فاصله گرفت. علي قدوسي داماد علامه طباطبايي بود که در سال 1360 بر اثر انفجار انتحاري شهيد شد و زماني که دادستان کل انقلاب و دامادش براي گفتن تسليت به نزدش رفته بودند، گفته بود اين انقلاب »يک شهيد واقعي« داشت که مظلومانه هم شهيد شد و آن اسلام بود.آيت الله مهدي حائري يزدي نيز چهره ديگري در زمينه حکمت و فلسفه اسلامي بود که تحصيلات دانشگاهي وي در ايالات متحده و اجازه اجتهادش از آيت الله بروجردي باعث شهرتش در حوزه و دانشکده الهيات شده بود. آيت الله حائري علاوه بر حوزه در دانشگاه نيز تدريس مي‌کرد و در سال 1334 با رتبه دانشياري به تدريس در دانشکده الهيات پرداخت و پس از پنج سال به مقام استادي ارتقا يافت.
وي در سال 1349 به عنوان مجتهد تام‌الاختيار از سوي آيت‌الله بروجردي براي پاسخگويي به سؤالات دانشجويان عازم آمريکا شد و همزمان با اقدامات مذهبي تحصيلات دانشگاهي خود را در دوره ليسانس فلسفه آغاز کرد تا اينکه در سال 1358 دکتراي خود را دريافت کرد.
مرجعيت شيعه پس از انقلاب ايران
او پس از انقلاب به عنوان سرپرست سفارت ايران در آمريکا انتخاب شد، اما به گفته خودش به دليل »دخالت برخي افراد« از اين سمت استعفا کرد. آيت الله حائري سپس به ايران بازگشت در شرايطي مشابه حصر زندگي مي‌کرد تا اينکه در سال 62 از ايران خارج شد و در لندن اقامت کرد. کتاب »حکمت و حکومت« او که سال 73 نوشته شده در ايران امکان انتشار نيافت. او در اين کتاب آيين کشورداري بر اساس ولايت فقيه را نقد کرده است. البته سخنان حائري با حمله بسياري از اسلام‌گرايان مواجه شد و جوابيه‌هاي بسياري در پاسخ به او نوشتند.اقدامات اسلام‌گرايان عليه مراجع سنتي پس از انقلاب نيز ادامه پيدا کرد. برخي علما علنا اعلام کردند به جمهوري اسلامي راي نمي‌دهند. براي مثال آيت‌الله احمد خوانساري که پس از فوت آيت‌الله بروجردي يکي از مراجع تقليد بود به جمهوري اسلامي رأي نداد. آيت‌الله خميني و شاگردانش از اينکه اين مرجع تقليد در فعاليت‌هاي سياسي مشارکت ندارد، انتقاد مي‌کردند. منتقدان او را »دستبوس شاه« نيز مي‌ناميدند چرا که پس از تبعيد آيت‌الله خميني به ترکيه و بي‌خبري از او، فضل‌الله خوانساري داماد آيت‌الله خوانساري، موفق به کسب اجازه از رژيم شد تا به ديدار امام برود.
همچنين دو مرجع ملي‌گراي زنجاني، آيت الله سيدرضا و آيت الله سيدابوالفضل زنجاني با انقلاب و نظريه ولايت فقيه مخالف بودند که اين مخالفت تبعاتي برايشان داشت. آيت الله رضا موسوي زنجاني در همان سال‌هاي ابتدايي انقلاب نامه تندي در انتقاد از اقدامات حکومت نوشت و مخالفت خود را علنا اظهار کرد. ديدگاه‌هاي او باعث شد موجي از انتقاد عليه او شکل بگيرد؛ تا آنجا که تشييع جنازه‌اش در سال 1362 در ميان شعار‌هاي »مرگ بر منافق« برگزار شدآيت الله ابوالفضل زنجاني نيز در شهريور سال 1359 رساله‌اي در انتقاد از وقايع انقلاب نوشت و در اين متن با ذکر مثال‌هاي تاريخي از پيامبر و امامان شيعه، از پرونده سازي براي مردم، »تفتيش عقايد«، اقدامات دادگاه‌هاي انقلاب، تعطيلي دانشگاه‌ها و مصادره اموال افراد شديداً انتقاد کرد. او همچنين منتقد ولايت فقيه به معناي «حکومت نامحدود« بود، البته اين استدلال فقهي، پاسخ‌هاي زيادي داشت و برخي ديگران از فقها مقالاتي در رد ديدگاه او نوشتندآيت‌الله کاظم شريعتمداري نيز با وجود گرايش به تشکيل حکومت اسلامي در گروه مراجع مخالف اسلام‌گرايي به حساب مي‌آيد.  ادامه در شماره بعدي

منبع :