با توليد محصولات کشاورزي آشنايي نداشتند و به هـمين سبب، با ميوه‌ي درختان،ريشه‌ي گياهان،شکار حيوانات و صيد ماهي روزگار مي‌گذراندند. بـا تغيير شرايط طبيعي در مـحيط زيـست و با فرارسيدن سرما،آنها به غارهاي طبيعي و پناهگاه‌هاي سنگي پناه بردند. براساس کاوش‌هاي باستان‌شناسي پروفسور کارلتون استنلي کون در غرب درياچه‌ي اروميه در غار»تمتمه«مستنداتي در زمينه‌ي سکونت انسان در آذربايجان غربي به دسـت آمده‌اند.با توجه به مطالعات علمي،اين غار به دوره‌ي پارينه‌سنگي ميانه تعلق دارد. غار تمتمان در کوهي به همين نام در بيست کيلومتري جنوب غربي شهر اروميه قرار دارد. اين غار در سال 1949 م توسط پروفسور »کارلتون استنلي کون« مورد گمانه‌زني قرار گرفت. آثار به دست آمده از اين غار، قديمي‌ترين مستندات در زمينه سکونت انسان در آذربايجان_غربي است و سکونت انسان را در دوره پارينه سنگي در اين منطقه تأييد مي‌کند. در اين غار که در غرب درياچه اروميه واقع است آثارى از دوره موسترى يافت شده است. از دوران ميانى عصر پارينه‌سنگى، يعنى حدود 5000 ق.م اطلاعات بيشترى درباره اجتماعات ساكن در منطقه شمال‌غرب به‌دست‌مى‌آيد. از غار تمتمه در آذربايجان‌غربى شواهد و مداركى در دست داريم كه نشان مى‌دهد مردمان اين ناحيه به علت تأمين موادغذايى مورد نياز از طبيعت، به صورت جمع‌آورى و شكارورزى، از فضاى محفوظ داخل اين غار به عنوان محلى جهت اطراق و بيتوته استفاده مى‌كرده‌اند. با اينكه مطالعات جامع و كلى درباره اجتماعات اين دوره در شمال‌غرب انجام نگرديده است، ولى به علت شباهت بسيار زيادى كه بين نحو? زندگى و تكنولوژى ساكنين اين غار در اين دوره، با ساكنين غار شنيدار، واقع در ارتفاعات برادوست كردستان عراق موجود است مى‌توان تصور سازمان اجتماعى همانند اجتماع ساكن در غار شنيدار را براى ساكنين اين غار نيز تصور كرد. هرچند اين غار را نمى‌توان محل استقرار دائم در شمال‌غرب ايران محسوب كرد، ولى بايد پذيرفت كه گام‌هاى اوليه براى تمركز اجتماعات در يك نقطه يا محدوده‌اى تقريباً معين برداشته شده بود. هم‌زمان با آخرين محل استقرار در اين غار يعنى از حدود هزاره نهم ق.م مى‌توان پراكندگى جمعيت را در غرب ايران شناسايى و بررسى كرد. زيرا چندان طول نكشيد كه در هزاره هشتم ق.م ساكنان زاگرس مركزى توانستند در توليد بخشى از رژيم غذايى خود گام‌هاى مؤثرى بردارند. تقريباً از همين هنگام، حدود هزاره هشتم ق.م است كه نتيجه كاوش‌ها و بررسى‌هاى باستان‌شناسى نشان داده‌اند كه مى‌توان روستاهاى اوليه را كه در زاگرس مركزى (غرب كشور) پراكنده هستند، از جهات گوناگون فرهنگى مورد بررسى و مطالعه قرار داد. »بهروز خان محمدي« باستان شناس در رابطه با اين غار در وبلاگ خود نوشته است: طول کلي غار 30/35 و عرض آن 90/16 متر است. در بخش داخلي غار دو حفره وجود دارد، حفره سمت راست به عمق چهار و عرض 5/5 و حفره دراز تر سمت چپ به عمق 28 و عرض ميانگين پنج متر است. هر چه به انتهاي غار نزديک تر مي_شويم ارتفاع آن بيشتر مي شود. انتهاي حفره اخير به صورت دو اشکوبه است ظاهرا اشکوبه پاييني مصنوعي است و به دست انسان ايجاد شده چراکه لايه هاي سنگي اين بخش استحکام چنداني ندارند و به راحتي از يکديگر جدا مي شوند و اين احتمال وجود دارد که غارنشينان جهت گنجايش بيشتر چنين کاري کرده اند. اين غار يکي از قديمي ترين سکونت_گاه هاي انسان در شمال غرب کشور است. مطالعات علمي اين غار نخستين بار توسط کارلتون استانلي کوون، انسان شناس آمريکايي در سال 1949 انجام گرفت. وي در اين سال گمانه آزمايشي در کف غار باز کرد و از آن 48 قطعه مصنوعات سنگي و 2766 قطعه استخوان و دندان جانوري شامل سمور، کفتار، روباه اسب سانان، مرال، گاو وحشي، آهو گوسفندسانان و چند نمونه ديگر را به دست آورد و برخي از آنها را جهت مطالعه و بررسي بيشتر با خود به آمريکا برد. مطالعات وي نشان مي دهد که غار در دوره مياني پارينه سنگي جديد يعني تاريخ تقريبا حدود 40هزارسال پيش مسکوني بوده است. کوون معتقد است اين غار تنها در تابستان ها مورد استفاده قرار گرفته است. با اين حال تاريخ_گذاري وي مورد ترديد برخي ديگر از پژوهشگران قرار گرفته است. غار داراي يک اوشکوب و دو شاخه است. در درون قسمت انتهايي غار، نشانه هاي دستکاري انسان براي مهياکردن اين محل براي زيستن ديده مي شود. در نزديکي غار تمتمان چشمه آبي قرار دارد که روستاييان از آن بهره برداري مي کنند. هواي غار در تابستان ها بسيار خنک و ملايم و به همان نسبت در زمستان ها گرم تر است و رطوبت چنداني ندارد. اين غار در تاريخ 9/11/1384 ش با شماره 14299 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.
گروه تاريخي: انسان‌هاي اوليه‌اي که در منطقه‌ي آذربايجان زندگي مي‌کردند،مسکن دائمي نـداشتند و در گـروه‌هاي کـوچک در کنار مصب رودخانه‌ها و زمين‌هاي هموار پراکنده بودند.