خانه‌هاي تاريخي و قديمي شهر اروميه

گروه تاريخي: يکي از مهمترين ابعاد زندگي بشر و يکي از اساسي ترين نياز هاي او مسکن است. اين نياز در زندگي بشر ودر طول تاريخ از چند جهت با عمق حيات او گره خورده است. اول آنکه خانه و مسکن ، پناه گاه و مامن او بوده و به مرور زمان تبديل به حريم خصوصي او شده و حدود مربوط به او را تعيين مي کرده است.

دوم آنکه با گسترش زندگي بشر و طول و عرض يافتن‌آن ، اين نياز هم تغييرکرده وجلوه‌هاي مختلف هنري و علمي به خود گرفته است. سوم آنکه مسکن سازي بشر نحوه نگاه او به جهان را نشان مي دهد. مسکن بشر و چگونگي ساخت و تطور آن در طول تاريخ ، اولين بارقه هاي فکر مادي بشر و کنجکاوي او نسبت به اطرافش را نشان مي‌دهد. هنر معماري و زندگي اجتماعي بشر حاصل اين فکر مادي و گره خوردن آن با زندگي معنوي او و به عبارتي تامين امنيت معنوي او به شمارمي آيد.
گشت و گذار در ادوار مختلف تاريخي و بررسي جلوه‌هاي مختلف خانه‌سازي و جنبه‌هاي معماري و اجتماعي آن دراروميه، ما را بيشتر با ريشه هاي زندگي اجتماعي شهر و منطقه خود آشنا مي کند. در شهر اروميه آثار متعدد و مختلف تاريخي موجود است که از ادوار و ازمنه تاريخي مختلف به يادگارباقي مانده اند. اغلب اين آثار به تاريخ نزديک اروميه حد فاصل دوران زنديه تا عصر حاضر را شامل مي شود.اين بنا هاي مختلف شامل حمام ها، مساجد(بازار) ، خانه ها و عمارت ها و ديگر ابينه هاي تاريخي هستند. براي آشنايي و کمي هم حسرت خوردن به سراغ شناسايي چند باب ازخانه‌ها و عمارت‌هاي شهر اروميه مي‌رويم.
مدرسه هدايت (عمارات شهريار خان اعزاز الدوله) : در سال 1303ه.ق توسط شهريارخان اعزاز الدوله احداث و به اتمام رسيده و شامل دو حياط بيروني اندروني وهشت واحد مسکوني بوده است .هسته مرکزي بافت آن را شاهنشين نسبتا ً بزرگي که مشرف به حياط اندروني است تشکيل مي دهد. از عوامل تزئيني بنا، سردرهاي ورودي با طاق هاي قوسي وستونها،آجرهاي لعابدار ،کاشي هاي هفت رنگ همراه با ارسي وتزئينات با شيشه‌هاي رنگي مي‌باشد. در کنار اين عمارت که امروز و بعد از مرمت به عنوان مدرسه هدايت شناخته مي‌شود مسجد تاريخي مناره قرار دارد که به صحن اين مدرسه متصل است. اين بنا شاهد رويدادهاي تاريخي مختلفي بوده است. از جمله تجمع فرانسوي ها درجنگ جهاني اول ، فجايع جيلولوق ومحمل تجمع مسيحيان در اروميه و... عکس قديمي از اين بنا موجود است که متعلق به دوره ناصرالدين شاه قاجار است .اين بنا در آن زمان چند سال بيشتر از عمرش نمي‌گذشتـه است.
خانه هاي جنرال : عمارت هاي معروف به خانه هاي جنرال در تاريخ اورميه شاهد جريان‌هاي تاريخي زيادي بوده است که منسوب به جنرال عسگر خان ارومي افشاراست. در طرح قديم اين مجموعه مي توان به مسجد ،حسينيه وخانه هاي جنرال تواما ً اشاره کرد. ديوارخانه‌هاي جنرال از 70 سال پيش که در حاشيه خيابان عسگرخان قرار داشته و دارند داراي قوس هاي نيم دايره رومي بوده ولي امروزه بيش از دو قوس، آن هم داخل حياط آنها باقي نمانده است. خود خانه هم با اينکه ديوارهاي آن سيمان کاري شده وخبري از پنجره هاي قديمي آن نيست کيفيت سابق خود را حفظ کرده است. ورودي داخل خانه دو راه دارد که داراي قوس‌هاي رومي هستند مانند خانه انصاري‌ها. داخل خانه داراي يک شاهنشين و چند اتاق است. مسجد جنرال تجديد بنا شده ودر داخل شبستان آن فرزندش دفن است. خانه هاي جنرال قدمت 200 سال وشايد کمي بيشتراز آن را دارا هستند.
ساختمان ميرزا آقا اتحاديه :  از خانه هاي قديمي اروميه كه هنوزهم باقي است ساختماني موسوم به اتحاديه است. اين خانه قديمي يكي از زيباترين خانه هاي قديمي شهر اورميه است كه نسبتا ً هم سالم مانده است. اين خانه قديمي واقع در خيابان اقبال الدوله كوي نارون و در ميان ساختمان هاي نوساز محصور شده است. قدمت اين خانه طبق بقاياي كاشيكاري آن ،تاريخ1320 ه.ق را نشان مي دهد اين تاريخ قطعا ً مربوط به زمان کاشيکاري ساختمان بوده است. قابل ملاحظه اينکه قسمتي از اين كاشيكاري ها ريخته وخراب شده است. بنا متعلق به ميرزا آقااتحاديه از تجار معروف شهر بوده كه حمامي هم به همين نام باقي است كه ساخته اين تاجر ارومي بوده است.
خانه هاي کوچه حاج رسول : در شهر اروميه ودر خيابان اقبال‌الدوله کوچه‌اي به نام کوچه حاج رسول وجود دارد در داخل اين کوچه چند خانه تاريخي واقع‌اند. از غناي تاريخي اين کوچه همين را بس که اين محلات به علت نزديکي به مسجد جامع اورميه از نوعي تمرکز برخوردار بوده وخانه‌هاي آن نيز از خانه هاي زيباي شهر اروميه هستند. اين تمرکز در زمان بمباران هوايي شهر که مورد اثابت موشک قرار گرفته اند از بين رفته است. به همين دليل دراين محله آثاري از دوران شکوه گذشته باقي نمانده ولي بازهم مي‌توان در اين محلات آثار زيبايي از خانه‌هاي قديمي که از اثابت موشک جان سالم بدر برده‌اند ديد. اين خانه ها عبارت اند از: خانه‌اي که پشت مسجد قره آغاج واقع است در داخل کوچه اي که قدمت آن متعلق به دوره پهلوي است. اين خانه يکي از خانه هاي بسيار زيبا وگچکاري شده و بزرگ کوچه بوده با ورودي وسردري زيبا. دومين خانه نيز در همين کوچه ودومين کوچه از سمت چپ وآخر کوچه که متعلق به دوره قاجار است در دوطبقه ساخته شده است و داراي اندروني و بيروني است.
*خانه حديدي : از پشت مسجد سردار که به طرف مسجد مناره مي‌رويم در روبرو کوچه‌اي ديده مي شود در آخر اين کوچه يک خانه قديمي بسيار زيبا وجود دارد. اين خانه داراي سردري زيبا با آجر هاي برجسته و پنجره هاي رنگي که با نوعي خاص ازدرها، محافظت مي شدند .اين درها وپنجره ها هنوز هم به صورت قديمي باقي مانده است و جلوه اي جالب به اين بنا داده است.
اين بنا داراي دو قسمت است که اين دو قسمت در کنار هم قرار گرفته اند.داخل بنا نيز منظره جالبي دارد داخل آن با نيم ستون‌هايي از جنس آجر لعاب دار تزئين شده است. دور پنجره ها نيز به همين شکل تزئين شده. اين خانه يکي از خانه هاي زيبا وقديمي شهر است که قسمت باقي مانده آن در دو طبقه است. اين خانه زماني داراي حياط وسيع بوده که شايد عمارتي نيز در قسمت شمالي آن قرار داشته که اکنون تخريب شده ولي به احتمال زياد قسمت باقي مانده ، شاهنشين اين عمارت بوده است. اين بنا متعلق به دوره قاجار است وشايد در اواخر اين دوره ساخته شده است. عمارت رحميخان افشار قاسملو : اين عمارت يکي از زيباترين عمارت‌هاي شهر اروميه بوده که در زمان خود اوج اشرافيت را به نمايش مي‌گذاشته است. يکي از انگشت شمارترين عمارت‌هاي شهر بوده متاسفانه اين عمارت زيبا در زمان جنگ تحميلي مورد اصابت موشک‌هاي رژيم بعث قرار گرفته و حالا با اينکه قوس‌هاي آن جلب توجه مي‌کند ولي با اين حال در بدترين شرايط آخرين روزهاي خود را در کنار پارکينگ اقبال پشت مسجد اعظم سپري مي‌کند. اين عمارت در طرح ميدان امام خميني قرار دارد همان طرحي که باعث شد زيباترين آثار ما مانند حمام قوشالار احداثي مرحوم رضا قلي خان بيگلربيگي از بين برود. رحيمخان افشار قاسملو يکي از بزرگان شهر اورميه بوده که در اوايل دوره قاجاريه زندگي مي کرده در تاريخ افشار از او وعمارت او نامي آمده است. (متاسفانه طرح بازگشايي اطراف مسجد جامع اروميه اجرا شد و بقايي خيابان اقبال و پشت مسجد اعظم از بين رفت)
*خانه معيري نيا : اين خانه واقع در خيابان اقبال کوي نارون قرار دارد. (درداخل کوچه اول از سمت مسجد قره آغاج) قره آغاج در زبان ترکي به معناي نارون است .دقيقا مشخص نيست که چرا به اين محله نارون مي گويند. مسجدي به همين نام نيز در اين محل قرار دارد . به گفته قديمي‌هاي اين محله، زماني اين محله يکي از محلات قديمي وبا صفاي شهراروميه بوده و عمارت‌هاي آن بزرگ وداخل اين عمارت‌ها درختکاري شده بود ؛ شايد اين محله در زمان‌هاي قديم داراي درختان نارون زيادي بوده است. از عمارت‌هاي قديمي اين شهر مي‌توان آثار از آن دوران يافت. براي مثال همين خانه معيري نيا. اين خانه زماني داراي حياط بزرگ بود که الان از آن چند باب خانه جدا شده است. اين خانه از داخل کوچه داراي قوس‌هايي منحصربه فردي است که اين گونه قوس‌ها در هيچ يک از عمارت‌هاي تاريخي اروميه ديده نشده است. اين گونه قوس‌ها ذهنيتي خيال‌انگيز در انسان ايجاد مي‌کند و ياد آور معماري دوره ايلخاني است، در حالي که قدمت اين اثر به اوايل دوره قاجار مي‌رسد. اين خانه داراي يک سردر بزرگ با قوس رومي نيم دايره است با قرينه سازي زيبا ويک در قديمي . داخل حياط اين خانه نيز دور تا دور آن داراي قوس نيم دايره بوده است. مي توان از اين دست به خانه ها و عمارتهاي مختلفي در سطح شهر اروميه اشاره کرد که يا در حد بقايايي موجود بوده و يا به کل از بين رفته اند. هستند خانه هاي معروفي نظير خانه انصاري ها ( خيابان مدني 2) و عمارت افشار(‌خيابان کاشاني) که کاملا ً پابرجا هستند و... که به دليل معروفيت نياز به شناسايي ندارند. اما خانه هاي ديگر نظيرخانه واقع در پشت خانه انصاري ها ،خانه آيت الله عرب باغي اورموي و.... که نياز به معرفي و شناسايي دارند.

منبع :