مسجد جامع اروميه اثري تاريخي از دوران سلجوقي

گروه تاريخي: مسجد جامع از ارزشمندترين و قديمي‌ترين مساجد اروميه بوده و تاريخچه آن به دوره‌هاي سلجوقيان و ساسانيان برمي‌گردد.

با نگرش به بافت قديمي شهر اروميه  مسجدي را مي بينيم که گذر زمان آن را پير و فرسوده کرده و تغييراتي اساسي و عمده بر پيکر اصلي آن وارد آورده است. اين مسجد در هسته تاريخي و در مرکز تجاري اين شهر و در کنار بازار تاريخي آن قرار گرفته است.
مسجد جامع اروميه از بناهاي نيمه دوم قرن هفتم هجري است، بناي طاق گنبد و شبستان بزرگ آجري آن از لحاظ معماري و ساختمان طاق و قطر پي بنا و استحکام بدنه قابل توجه است، منظره خارجي گنبد شامل پايه آ جري 16 ترک است که منتهي به نوک گنبد مي گردد.
محراب مسجد از نظر گچبري و خطوط در عداد زيباترين آثار هنري دوران مغول است. در قسمت پايين دو ستون گچبري دارد و در وسط کتيبه اي به خط رقاع خوانده ميشود، که معرف نام و نشان نقاش محراب و تاريخ سال 676 هجري است.
به روايت ديگر اين مسجد نخست معبد زرتشتيان بوده و قبل از زمان انوشيروان عادل ساخته شده و درب ورودي آن از طرف محراب باز ميشد، اکنون نيز آثار اين علامت باقي مانده و باب اطاق مانند روبروي محراب ( مقابل درب ورودي پيشين) قرار دارد که جايگاه موبدان بوده است.
اين مسجد و تزئينات داخلي آن طوري است که امکان ندارد مسلماني وارد آن شود و بدون عبادت و راز و نياز از آن خارج شود در واقع اين مسجد چنان تزئين شده است که نمازگزاران براي مناجات و نماز خواندن به وجد مي آيند.
مسجد جامع از ارزشمندترين و قديمي ترين مساجد اروميه بوده و تاريخچه آن به دوره هاي سلجوقيان و ساسانيان برمي گردد بنابراين در دوره هاي مختلفي معماري هايي جهت کامل شدن آن انجام گرفته است.
مسجد جامع اروميه داراي سه ورودي است که بعدها به محوطه هاي ستوندار پيوند زده شد  از طرفي يکي از ورودي هاي بازار تاريخي اروميه نيز به سمت مسجد جامع باز مي شود.
صحن مسجد جامع نيز به صورت مربع مستطيل بوده و با دو ورودي به راسته سنگ_تراشان و بازار قديمي شهر ارتباط دارد که اين نيز فضاي زيبا و دلنشيني به منظره مسجد بخشيده است، همچنين اين بنا به شماره 234 به ثبت تاريخي رسيده است.
مجموعه‌ي آثار پيرامون صحن شامل شبستان  محراب ايلخاني، چهل‌ستون، حجرات اطراف صحن، شبستان ضلع شرقي گنبد خانه است:
شبستان گنبددار قديمي: هسته اوليه بنا را اين مجموعه تشکيل مي دهد و حاوي کليه مشخصات معماري اسلامي است. به احتمال قريب به يقين اين بخش مربوط به دوره سلجوقيان (قرن ششم هـ.ق) به بعد است.
محراب مسجد با گچ بري نفيس در اين قسمت قرار دارد و در تاريخ 676هـ.ق- در زمان حکومت ايلخانان- به بهترين نحو ساخته شده است.
محراب ايلخاني، محراب گچبري مسجد جامع اروميه به ارتفاع 7.82 متر و عرض 5.48 متردر ضلع جنوبي گنبد خانه اولين نمونه از 23 محراب گچبري دوره ايلخاني مي‌باشد که بر روي محراب قديمي‌تر دوره سلجوقي و در تداوم هنر گچبري اين دوره اجرا گشته است.
از آنجا که اجراي اين اثر نفيس و ارزشمند به تاريخ 676 ه.ق. در مرز زماني بين دو دوره سلجوقي و ايلخاني واقع شده است، با داشتن بسياري از خصوصيات محراب‌هاي ايلخاني وجوه مشترکي نيز با محراب‌هاي دوره سلجوقي دارد. چهل ستون متصل به شبستان گنبددار: زمان ساخت آن جديدتر از شبستان اولي به نظر مي_رسد و در خاک برداري از کف آن مقداري اشياي متعلق به دوره ايلخانان به دست آمده است. اين چهل ستون به خاطر صدمات وارد ه چندين بار مرمت شده است.
حجره هاي قديمي اطراف صحن مسجد: اين حجره ها مربوط به اوايل دوره زنديه است. براساس سنگ نوشته موجود زمان احداث آن 1184 هـ.ق است.
بخش نوساز اطراف صحن؛ اين مجموعه به جاي بافت قديمي ساخته شده و بيشتر مربوط به دو دهه اخيراست.
مصالح به کار رفته در اجزاي مختلف ساختمان مسجد نيز متفاوت است. شبستان گنبددار و چهل ستون با دو نوع مصالح- قسمت تحتاني و قسمت هاي بالايي آن از آجر- ساخته شده است.
گفتني است که قسمت هاي داخلي شبستان گنبد دار اين مسجد سفيدکاري شده و داراي کتيبه هاي جديدي با زمينه سياه است، همچنين بر روي ديوارهاي مسجد سه کتيبه وجود دارد که يکي مربوط به دوره فتحعلي شاه، ديگري مربوط به سال 1303 هجري قمري و ديگري مربوط به تاريخ 1349 است که هرکدام داراي زيبايي هاي منحصر به فرد و قابل توجهي هستند.
در قسمت پاييني گنبد مسجد تاريخي اروميه کتيبه اي به خط کوفي نيز وجود دارد که بر اساس گفته هاي کارشناسان و محققان اين کتيبه همزمان با کتيبه تاريخي محراب ساخته شده است.
مسجد جامع يکي از آثار کهن و قديمي شهر تاريخي اروميه است و در خيابان اقبال قرار دارد. اين مسجد در ميان بازار قديمي شهر واقع شده و يکي از ارکان اصلي بافت قديمي شهر است.
برخي از محققين معتقدند اين بنا ابتدا آتشکده بود و بعد از تسلط مسلمين ويران شد و سپس در قرن هفتم هـ . ق بر روي آن مسجدي ساخته شد.
به اعتقاد اين گروه از محققين سبک تزيينات  گچ بري ها، ستون بندي ها و طاق هاي مسجد عيناً شبيه به سبک معماري سلجوقيان است.گفتني است که قسمت هاي داخلي شبستان گنبد دار اين مسجد سفيدکاري شده و داراي کتيبه هاي جديدي با زمينه سياه است.
همچنين بر روي ديوارهاي مسجد سه کتيبه وجود دارد که يکي مربوط به دوره فتحعلي شاه  ديگري مربوط به سال 1303 هجري قمري و ديگري مربوط به تاريخ 1349 است که هرکدام داراي زيبايي هاي منحصر به فرد و قابل توجهي هستند.
بنا بر رواياتي محل مسجد قبلاً جايگاه معبدي از دوره ساساني بوده که بعدها تبديل به مسجد شده است، ولي تاکنون در اين خصوص هيچ‌گونه کاوش عملي صورت نگرفته است.
ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسي در قرن چهارم هجري در "احسن التقاسيم في معرفته الاقاليم" مي‌نويسد:
"اروميه زيباست و دژي آباد دارد، جامعش در ميان بزازان است باور و نهري دارد".
به گزارش عصرآذربايجان به نقل از ايکنا  شبستان ضلع شرقي گنبد خانه: در دهه‌هاي اخير شبستان ضلع شرقي گنبدخانه تخريب شده است.

منبع :