کهن شهر تبريز از چند روز مانده به محرم به طور کامل رنگ و بوي عزا و ماتم به خود گرفته و هيچ محله، خيابان و معبري را نمي توان يافت که در آن پرچم عزاي امام حسين(ع) و شهداي کربلا به اهتزاز نيامده باشد؛ البته در اين ميان نقش محوري و اصلي بر عهده مردم است که به صورت خودجوش، مسجد و محله خود را براي عزاي حسين آماده مي کنند و شايد همين موضوع عنصر اصلي ماندگاري و پويايي آيين هاي محرم در تبريز است.مساجد، تکايا، حسينيه ها و محلات مختلف تبريز از اول محرم تا چهلم شهداي واقعه عاشورا، حال و هواي خاصي دارند و فعاليت 2 هزار و 600 هيات و دسته حسيني فضاي اين شهر را معنوي تر از هر زمان ديگري مي کنند.بررسي سير تاريخي ادبيات ديني و محرم در حوزه زبان آذري نشان دهنده عمق، اصالت، استواري و بي مانندي توان شعراي اهل بيت (ع) و مديحه سرايي اين خطه از ايران اسلامي است که در طول تاريخ شخصيت ها و ادباي متعدد و توانمندي را به جهان تشيع معرفي کرده است.ادبيات عاشورايي در آذربايجان هر چند قدمتي افزون بر 400 سال دارد، اما مي توان ادعا کرد که اين ادبيات مورد وثوق و اعتماد مردمي، در دوران معاصر رشد سريع تري به خود گرفته  و در اين دوره ها هر ميزان مذهب تشيع در گستره اجتماعات مردمي آذري زبان ها وسيع تر شده، به همان ميزان جلوه هاي مترقي از آيين ها و ادبيات مراثي نيز نمود بيشتري پيدا کرده است.عشق و علاقه به اهل بيت (ع) همواره يکي از ويژگي ها و خصوصيات اخلاق اجتماعي، ديني و حتي سياسي و اقتصادي مردم آذربايجان در طول تاريخ بوده است که جنبه ها و ابعاد مختلف آن را در سوگواري هاي ايام محرم و نهضت عاشورا مي توان يافت.به گواه تاريخ، گرايش به مذهب تشيع و عميق تر شدن پايه هاي آن در باور عموم مردم آذربايجان از دوران صفوي آغاز و در طي دوران مختلف تاريخي با صلابت و پايداري خاصي ادامه پيدا کرده است؛ نگاهي کوتاه به تاريخ آيين ها، مديحه سرايي ها و آثار شعراي مرثيه سراي نامي خطه آذربايجان، بهترين راه براي شناخت زواياي مختلف ادبيات محرم و عاشورايي اين خطه است که امروزه نمودهاي عيني و بسيار وزين آن را در شهرهايي همچون تبريز، زنجان، اردبيل، اروميه، بخش هايي از استان هاي همدان، تهران و البرز و حتي در کشورهاي جمهوري آذربايجان و ترکيه و شهرهاي آذري زبان شمال عراق از جمله کرکوک شاهد هستيم.از دوره صفويه که تشيع به عنوان مذهب رسمي ايران اعلام شد، در آذربايجان و برخي مناطق شيعه نشين عراق که آذري هاي شيعي مذهب در آنها ساکن بودند، مرثيه سرايي و تعزيه خواني به زبان ترکي در مراثي و مصايب اهل بيت (ع)، منحصر و توجه شاعران و نوحه سرايان شيعه بيش از پيش به حادثه خونين و جانسوز کربلا و شهادت مظلومانه سالار شهيدان و يارانش معطوف شد.بر اساس اسناد تاريخي، »ملامحمد فضولي«، شاعر و عارف بزرگ آذري زبان کشورمان، متوفي به سال 997 هجري قمري و مدفون در کربلا، نخستين شاعر شيعي است که در مدح و رثاي چهارده معصوم (ع)، مراثي و مدايح ماندگار و پرسوز و گدازي سروده است.اين شاعر و عارف نامي جهان اسلام علاوه بر اشعار مختلف در قالب هاي شعري، کتاب معروف خود "حديقة السعداء" را به نظم و نثر آذري در 10 باب تأليف کرد که بخش اعظم آن به واقعه کربلا اختصاص دارد.»نظام الدين محمد توفارقانلي« از ديگر شاعران و مديحه سرايان نامي آذربايجان در قرن يازدهم هجري قمري است که اشعار جانسوز و بسيار زيبايي در رثاي امام حسين (ع) و يارانش سروده است که مدت هاي طولاني ورد زبان مداحان و نوحه خوانان آذرب زبان بوده است؛ او، فرهنگ عاشورايي، شهادت و فداکاري در راه دين خدا و مبارزه با دشمنان حق را سرلوحه و جانمايه اشعار مرثيه اي خود قرار داده است.»سيدفتاح مراغه اي«، متخلص به »اشراق« نيز از شاعران قرن دوازدهم هجري آذربايجان است که به دو زبان فارسي و ترکي در ماتم شهداي کربلا مرثيه هاي زيبايي سروده است.اما ادبيات محرم و عاشورايي در آذربايجان، تنها به جامعه مردان تعلق ندارد و بانوان بسياري نيز که کمتر نامي از آنها باقي مانده، به عشق امامت و ولايت، اشعار جانگدازي در سوگ سرور و سالار شهيدان سروده اند؛ »خورشيدبانو ناتوان« از جمله مرثيه سرايان آذربايجان است که در قرن سيزدهم هجري قمري در شهر »شوشا« زندگي مي کرد و به دو زبان ترکي و فارسي شعر مي سرود؛ اين بانوي مديحه سرا، مرثيه ها و سروده هاي سوگناکي در ماتم امام حسين (ع) و شهداي کربلا دارد که از مشهورترين اشعار عاشورايي تاريخ ادبيات آذربايجان به شمار مي رود.اين شعرا و مديحه سرايان، در حقيقت پايه ها و اساس ادبيات عاشورايي در آذربايجان را بنيان نهادند تا اينکه در تاريخ معاصر، شعرايي همچون حسين شاني تبريزي، سيدرضا حسيني (سعدي زمان)، صافي، منزوي اردبيلي، محمدحسين جنتي(صحاف تبريزي)، اعظمي تبريزي، منعم اردبيلي، ميرزاحيدر صراف، انور اردبيلي، روفه گر، استاد عابد تبريزي، استاد يحيوي، استاد نظمي تبريزي، مرحوم حاج حيدر شبگرد(خوندل)، کلامي زنجاني، حاج غلامرضا عيني زنجاني و در نهايت شاعر عاشق و دوستدار اهل بيت (ع)، استاد محمدحسين شهريار با مديحه ها و مرثيه هاي خود، نه تنها بر غناي ادبيات آذري افزودند، بلکه توان ادبيات محرم در تشيع را روز به روز قدرتمند تر و پرصلابت کردند.

*160 سال مراثي خواني بي وقفه در آيين هاي عزاداري بازار تبريز

 تبلور آثار منظوم و بي نظير شعراي آذري زبان را در عزاداري و تعزيه خواني هاي بي مانند بازار مسقف تبريز مي توان يافت که در آن نوحه خوانان با مرثيه سرايي خود با استفاده از آثار شعراي ياد شده، بر سوز و گداز اين روزهاي محرم مي افزايند.هرچند اوج عزاداري در بازار بزرگ تبريز در ? روز شامل شب تاسوعا، تاسوعا، عاشورا، دوم و سوم شهداي کربلا، نمود مي يابد، اما آيين هاي عزاداري و تعزيه از همان اول محرم در تيمچه ها و سراهاي مختلف بازار تداوم دارد و اين بازار تاريخي که سابقه اقتصادي، تجاري، سياسي و فرهنگي آن بر کسي  پوشيده نيست، در حوزه فعاليت هاي ديني نيز پيشينه طولاني دارد که برگزاري آيين هاي مختلف در ايام محرم يکي از نمودهاي عيني اين ويژگي منحصر به فرد است.بازار تاريخي تبريز که از شروع ماه محرم تا اربعين حسيني، چهره اي متفاوت و مشخص و با نصب پرچم ها و پارچه نوشته ها، فضاي عزا به خود مي گيرد، از چنان سابقه برجسته و افتخارآميزي برخوردار است که در برگ هاي مختلف تاريخ آن، زواياي گوناگوني از عشق و علاقه مردم مومن و ولائي تبريز به ويژه بازاريان آن به اهل بيت (ع) موج مي زند."اوچ تيمچه لر" (تيمچه هاي سه گانه)، مشهور به تيمچه حاج شيخ ، از جمله مکان هاي بازار بزرگ تبريز است که از اول ماه محرم به مدت 13 روز و نيز در اربعين حسيني، ميزبان عشاق اباعبدالله (ع) بوده و مراسم روضه خواني به طور مرتب در آن برگزار مي شود؛ مراسمي که سابقه آن طبق گفته هاي مغازه داران تيمچه به بيش از 160 سال قبل مي رسد و مي توان ادعا کرد که برگزاري چنين مراسم مذهبي شايد در ايران بي نظير و حداقل کم نظير باشد.اينکه مجلس عزاي امام حسين (ع) در اوچ تيمچه لر طي سال هاي متمادي بدون وقفه تداوم داشته است و در گذرگاه هاي مختلف تاريخي و تاريک ترين سال هاي حکومت پهلوي، با وجود جلوگيري از هرگونه عزاداري در ماه محرم، با صلابت، شکوه و بي آلايش پيگيري شده است، نشان دهنده عزم و اراده و عشق و علاقه بازاريان تبريز به آموزه هاي دين و ائمه اطهار (ع) است که با هيچ چيز مادي و معنوي قابل قياس نيست.شايد زماني که "حاج شيخ" حدود 160 سال قبل و تنها هفت يا هشت سال پس از ساخت تيمچه هاي سه گانه، به عنوان نذر امام حسين (ع)، مجالس عزا و روضه خواني شهداي کربلا را در اين مکان بنيان نهاد، فکر نمي کرد که اين سنت حسنه براي افزون بر يک و نيم قرن دوام و قوام يابد و امروز عاشقان و دلسوختگان امام شهيد، از اول محرم تا سوم شهداي کربلا «اوچ تيمچه لر» را مامني زيبا براي ذکر مصيبت هاي آل رسول الله تبديل کنند.روضه خواني در تيمچه هاي سه گانه حاج شيخ طي سنوات گذشته با ساده ترين، زيباترين و سنتي ترين شيوه هاي مرثيه داري و ترويج فرهنگ تشيع ادامه داشته و اين مراسم چشم و دل رهگذران بازار تاريخي تبريز را به خود جلب و جذب مي کند.به گزارش عصرآذربايجان به نقل از ايرنا،امسال نيز همچون سال هاي گذشته روضه خواني اوچ تيمچه لر از اول ماه محرم شروع شده است که طي آن هر روز سه نفر از واعظان روحاني تبريز در هر يک از تيمچه هاي پيرامون در تبيين و تشريح ابعاد مختلف واقعه کربلا، احکام ديني و مذهبي و مسايل شرعي و سيره ائمه اطهار (ع) و در نهايت ذکر مصيبت سرور و سالار شهيدان، سخنراني و مرثيه سرايي مي کنند.