گروه تاريخي: كريمخان زند در سال 1175 هـ.ق آذربايجان را از دست خان هاي محلي- كه پس از مرگ پادشاه قديم كرده بودند- بازپس گرفت.

 پس از مرگ او بار ديگر خوانين محلي سربر آوردند، تا اينكه آقا محمدخان قاجار در سال 1205 هـ.ق موق شد آذربايجان را كاملاً مطيع خود سازد. پس از سال 1325 هـ.ق مردم آذربايجان نقش مهم و موثري در انقلاب مشروطيت ايران داشتند. در واقع پس از تهران ، آذربايجان داراي مهم ترين نقش در انقلاب مشروطيت بود. با اشغال آذربايجان از طرف روس ها، آثار انقلاب مشروطيت در آن به طور موقت از ميان رفت . اين هجوم با هم پيماني دولت انگليس به بهانه حفاظت از اقليت هاي خارجي مقيم آذربايجان در سال 1328 هـ.ق صورت گرفت. با آغاز جنگ اول جهاني، آذربايجان مورد تهاجم نيروهاي روسيه و عثماني قرا گرفت. پس از انقلاب روسيه در سال 1917 م روس ها آذربايجان را تخليه كردند و تركان عثماني در تبريز حكومت دست نشانده مستقر ساختند. پس از شكست آلمان و متحدش عثماني در جنگ جهاني اول، آذربايجان و سراسر ايران به دست انگليسي ها افتاد. پهلوي اول در سال 1300 ش دوباره حكومت ايران را برقرار كرد. به دنبال شروع جنگ دوم جهاني در سال 1320 ش ، نيروهاي شوروي وارد و لايات شمالي ايران از جمله آذربايجان شدند. اين نيروها در آغاز ماه مه 1946 م (اديبهشت 1325 ش) به دنبال طرح مسئله آذربايجان در سازمان ملل متحد كه به شكاف رسمي بين متفقين منجر شد ، آذربايجان را تخليه كردند. با شروع انقلاب اسلامي مردم قهرمان آذربايجان فداكاري ها و دلاوري هاي بي نظيري در راه پيروزي از خود نشان دادند.آذربايجان يكي از نام هاي پرآوزه در تاريخ ايران است.وجه تسميه اين سرزمين از ديرباز توجه بسياري از دانشوران را به خود جلب كرده و نظريات گوناگوني درباره آن ابراز شده است . طبق روايان شرقي زرتشت و آنچه كه در كتاب بندهش اوستا آمده است، آذربايجان غربي محل تولد زرتشت بوده و به آن سرزمين «ايرانويچ» مي گفتند. نام ديگر آذربايجان «آذر گشسب» بود كه از نام آتشكده مقدس آذرگشسب در شهر شيز پايتخت «سليمان» - كه آثار تاريخي آن اكنون در شهر تكاب استان آذربايجان غربي وجود دارد - گرفته شده است. نام مهم ديگري كه آذربايجان ريشه در آن دارد ، «آتورپاتگان» از «آتروپاتن»، «آتروپات» و «آذرپات» يعني پاسدار آتش است كه لقب يكي از ساتراپ هاي هخامنشي و نام يكي از سرداران نامي آن دوران نيز است . پس از ورود اسكندر بعلت گسيختگي يوناني ها نام ماد به آتروپاتگان تبديل شد. آذربايجان در دوره حكومت پهلوي اول در سال 1311 ش به دليل اهميت سياسي منطقه به دو واحد سياسي تقسيم شد كه واحد غربي آن آذربايجان غربي ناميده شد. مفاخرآذربايجان غربي از گذشته تا به حال مهد تمدن و مركز علم و دانش بوده است. برخي از بزرگان اين سرزمين عبارتند از:حسام الدين چلبي از بزرگان مشايخ كه مولانا جلال الدين رومي معروف به مولوي او را حسام الدين خطاب مي كرد، سراج الدين محمود ارموي از علماي دوره مغول، شيخ ابونكر ارموي از مشاهير صوفيه، سفيرالعارفين از عرفاي نامي، سيد آقا، نصرت علي شاه، ابوالحسن ارموي - عارف صاحب كمال و صوفي بزرگ قرن سوم هـ.ق، حاجي ميرزا فضل‌الله مجتهد- فقيه نامي، آخوند ملاعلي، آخوند ملامحمدحسين از علماي رباني و فقهاي بزرگ دوره صفويه، سيدصادق موسوي (عرب باغي) مجتهد نامي و از علماي مشهور سده چهاردهم هـ.ق، ميرزا علي عسگر آبادي، فخر الاسلام كه ابتدا از نسطوريان بود و سپس به اسلام گرويد و از مبلغان نامي دين اسلام در آذربايجان شد ، ميرزا محمود اصولي از علماي به نام و مجتهدان بزرگ آذربايجان غربي در سده چهارهم هـ.ق ، ملاجامي از علماي بزرگ مهاباد، استاد علامه ملاحسين مجدي، استاد شهيد ملاعبدالكريم شهي كندي، شيخ ابراهيم خويي از علماي مشهور ، آقا ميرزا ابراهيم دنبلي، شيخ ميرزا بوالحسن زنوزي خويي از علماي بزرگ معاصر ، ابومعاذ از علما و دانشمندان خوي در نيمه دوم سده سوم و نيمه اول سده چهارم هـ.ق، ابويعقوب، امام جمعه ميرزا اسدالله از شاگردان مرتضي انصاري ، حاجي ميرزا يحيي ، صدرالاسلام محمدامين، ملا محمد معروف به (انيس خويي)، سيد حبيب الله هاشمي خويي ، سيدرضا خويي از علما و دانشمندان مشهور خوي، شهاب الدين خويي از قاضيان به نام عصر خود.  حكيم ابوسعيد ارموي از نويسندگان بزرگ، ميرزا حبيب الله آقازاده، علي دهقان- نويسنده نامي، فضل الله غني زاده از پيشگامان انقلاب مشروطيت ، احمد ترجاني زاده- شاعر مهابادي- حسين حزني مكرياني، قاضي عبدالله از قضات خوي ، عبدالرزاق مفتون، محمدبن عبدالصبور- دانشمند، نويسنده و از اطباء معاصر عباس ميرزا، صفي الدين ارموي از دانشمندان و هنرمندان به نام در زمينه خوشنويسي و موسيقي و وزير دولت آل بويه ، الله وردي- نقاش، ابوالحسن نقاش باشي ، عبدالجبار خوشنويس، ميرزاآقا (صاحب قلم)، ميرزازين العابدين خويي- عالم، فاضل، دانشمند اديب و خطاط هنرمند و صاحب چند جلد قرآن و مجموعه دعا به خط كوفي ، علي اكبر خويي از خطاطان و خوشنويسان سده سيزدهم هـ.ق، فاطمه خانم خويي از خوشنويسان نيمه اول سده سيزدهم هـ.ق ، ميرزا مهدي منشي خويي از خوشنويسان معروف دربار محمدشاه قاجار، ميرخويي ، يوسف بن اسماعيل خويي از اطباء معروف، امام قلي خان بيگلربيگي، حسين قلي خان بيگلربيگي، رضا قلي خان ، سردار رشيد از سرداران معروف انقلاب مشروطيت، عظيم السلطنه ، شجاع الدوله، عسگرخان سردار از سرداران معروف ، محمدكريم خان قاسملو بيگلر بيگي افشار ، محمدقلي خان، مشهدي اسماعيل افشار، مشهدي باقرخان رييس از مشروطه خواهان به نام ، حاجي محمدحسن اميرنظمي افشار ملقب به حاجي نظم السلطنه ، شجاع الدين بيات ماكو، محمدتقي ريخته گر، بوداق سلطان مكري- والي مهاباد در زمان شاه سليمان صفوي، علي بيگ حيدري مكري ، ميرزا آقا از رجال معروف خوي در دوره سلطنت محمدشاه قاجار- بناي مسجدملااحمدخويي از يادگارهاي اوست، حاجي ميرزاآقاسي، ابراهيم خليل خان خويي از سرداران دوره سلطنت ناصرالدين شاه، احمدخان دنبلي، امير اصلان خان دنبلي ، امين الديوان محمودخان، حاج خليل سرتيپي، نسيمي- شاعر و صوفي معروف دوره صفويه ، عندليب - شاعر نامي ،خطيبي ارموي از خطبا و سخنوران سده پنجم هـ.ق، پريشان - شاعر نامي، طرزي افشار - شاعر معروف اواسط سده يازدهم هـ.ق، مخفي افشار، مريم جهانگيري، محيط- شاعري كه به زبان هاي فارسي ، عربي و آذري شعر مي سرود، ميرزا فريدون افشار متخلص به مينا، هشيار افشار، لطفعلي بيگ افشار از شعراي دوره صفويه، رضا قلي ميرزا (مجنون علي) از شعراي دوره صفوي و صاحب رساله «مرآت العاشقين»،حاجي ميرزا علي مشهور به حاجي صدر- نويسنده كتاب «توان و روان در مناقب مولا علي (ع)» ، حيران خانم - شاعر خوش قريه آذري، ميرزاعلي خان ملقب به منظم السلطان ، برقي خويي، حريف خويي كه طبعي ظريف و ذهني لطيف داشت و غزل سرايي چيره بود، سالك خويي ملقب به ملاحسين از سخن سرايان سده سيزدهم هـ.ق ، ميرزا رسول خان طاهري، سيدمحمدامين شيخ الاسلام مكري (هيمن) از نام آوران نثر كردي، عبدالله بيگ حيدري ملقب به مصبباح الديوان، ملا معروف كوكه اي ، ملاصالح ملقب به مصباح الديوان، ملا معروف كوكه اي ، ملا صالح ملقب به حريق، حاج سيدمحمدامين برزنجي، رسول كريمي، عبدالرحمن دبيهي نويسنده مهابادي، امين برزنجي، رسول كريمي ، عبدالرحمن دبيهي نويسنده مهابادي، عبدالرحمن شرفكندي (هه ژار)- شاعر ، مترجم و نويسنده نامي مهابادي- دكتر مصطفي خرم دل، قادر فتاح قاضي- نويسنده ، دكتر محمد معبري، محمدقاضي- مترجم نامي، سيدمحمد صمدي- نويسنده و مترجم، دكتر جواد قاضي ، ميرزا عبدالرشيد محمدلوي افشار (اديب الشعراء)- شاعر آذري گوي، ميرمحمد ملقب به ايواغلي. از ديگر مشاهير آذربايجان غربي مي توان به شهيد مهدي اميني ، شهيد مهدي باكري، آيت الله سيدعلي اكبر قريشي و حجت الاسلام و المسلمين حاج غلامرضا حسني اشاره كرد. 

منبع :