لباس‌ها با چوغان برق مي‌زند//

خانه‌هاي قديمي اردبيل دهه‌ها با مواد شوينده گياهي وطبيعي برق مي‌زد،اين يادگار اجدادي امروزه درحالي روبه فراموشي است که اروپايي‌ها آن را کشف کرده و در مصنوعات بهداشتي استفاده مي‌کنند.

گروه تاريخي: خانه‌هاي قديمي اردبيل دهه‌ها با مواد شوينده گياهي وطبيعي برق مي‌زد،اين يادگار اجدادي امروزه درحالي روبه فراموشي است که اروپايي‌ها آن را کشف کرده و در مصنوعات بهداشتي استفاده مي‌کنند. در حال حاضر تصور خانه بدون شوينده‌هاي شيميايي غيرممکن است. اينکه نه صابون داشته باشيم و نه شامپو. نه مايع ظرف‌شويي و نه پودر لباس‌شويي. به حدي استفاده از شوينده‌هاي صنعتي در زندگي روزمره ما رسوخ کرده که بخشي از هزينه‌هاي سبد خانوار به اين مواد اختصاص مي‌يابد. کمي دقيق‌تر شويم. پرسيدن اين سؤال خالي از لطف نيست که اگر زماني شامپو و پودر لباس‌شويي توليد نمي‌شده مردم از چه شوينده‌هايي استفاده مي‌کردند؟ بررسي ميداني نشان مي‌دهد در خود شهر اردبيل نه تنها سابقه طولاني در استفاده از شوينده‌هاي گياهي وجود دارد بلکه اهميت اين شوينده‌ها با وجود غفلت خود شهروندان در کشورهاي آن ور آبي بيشتر کشف شده است. اردبيل به شهر حمام‌هاي تاريخي معروف است. تقريباً در هر محله قديمي اين شهر يک حمام وجود دارد که برخي عمومي  برخي خصوصي و برخي محله‌اي است. اغلب حمام‌هاي تاريخي اردبيل در زمان صفويه تا قاجار رونق گرفته و برخي به لحاظ معماري و تزئينات ممتاز در سطح کشور است. در گذشته که در منازل حمام نبود، هر هفته روزي به عنوان روز حمام تعريف مي‌شد و تمامي اعضاي خانواده از کوچک تا بزرگ به حمام‌هاي عمومي مي‌رفتند. مراحل شست‌وشو و مواد شوينده استفاده شده به مانند امروز نبوده و گاهي حمام کردن نيمي از روز را به خود اختصاص مي‌داد. بانوي مسن اردبيلي گفت: دختران با مادر و پسران با پدر وسايل و البسه خود را آماده کرده و صبح زود به حمام مي‌رفتند. پوراندخت سپاسي تصريح کرد: گاهي حمام کردن تا ظهر به طول مي‌انجاميد تا بعد از يک هفته با پاکيزگي کامل فرد از حمام خارج شود.
*شامپوي زنان گل سرشوي بود
وي به ياد دارد که قبل از آمدن شامپو به بازار زنان براي شست‌وشو از گل سرشوي استفاده مي‌کردند. به گفته سپاسي گل سرشوي در آب حل مي‌شد و آب آن بر روي سر ريخته مي‌شد که موها را نرم مي‌کرد و حتي مانع از ريزش مو بود. سپاسي افزود: گل سرشو مي‌توانست چربي مو را از بين ببرد و در گذشته مشکلي به نام ريزش مو در هيچ بانويي ديده نمي‌شد؛ بطوريکه خيلي از زنان موهاي بلند و پرپشت داشتند و حجم موها به حدي زياد بود که براي راحتي و انجام کارهاي روزانه موها را مي‌بافتند. امروز اما از گل سرشوي خبري نيست. اين گل که از شهرستان خلخال به اردبيل آمده و در بازار به فروش مي‌رسد فقط در بازار تاريخي اردبيل و عطاري‌ها مشاهده مي‌شود. گل سرشوي که در زبان آذري »گيل« گفته مي‌شود از اعماق خاک خارج شده و ماندگاري تا 100 سال دارد. اين تعبيري است که صادق فروشنده شوينده‌هاي قديمي از اين ماده شوينده دارد. وي گل سرشوي را يکي از محصولات پرفروش خود نه براي اردبيلي‌ها بلکه براي گردشگران و مسافران مي‌داند. وي که در بازار تاريخي اردبيل مغازه دارد، گفت: کيلوکيلو از گيل خريداري شده و در تهران به چهار برابر قيمت به فروش مي‌رسانند؛ برخي از مشتريان حتي آن را صادر مي‌کنند و در فرانسه از آن استقبال شده است. سرنوشت توليدات کمياب که از خاک زرخيز اين منطقه حاصل شده بعد از خروج از استان مشخص نيست. اما زماني که به فروشگاه مواد شوينده شيميايي سر مي‌زنيم تا حدودي مشخص مي‌شود که چرا خارجي‌ها به اين مواد استقبال نشان مي‌دهند. يکي ديگر از فروشندگان مواد شوينده گفت: امروز اغلب مواد شوينده به سمت استفاده از مواد اوليه گياهي رفته و حتي خود را با اين مواد تبليغ مي‌کند. رضا محمدي تصريح کرد: به عنوان مثال دومشگه که در گذشته براي شست‌وشو استفاده مي‌شد امروز با موادي ديگر مخلوط شده و به عنوان کرم پاک‌کننده صورت با قيمت گزاف به فروش مي‌رسد. دومشگه چنان که تعبير آن رفت با ترکيب چربي حيواني و پارافين در گذشته براي از بين بردن چربي زايد روي پوست استفاده مي‌شد. در اردبيل »ساري دومشگه« از شهرت ويژه برخوردار بود و به مراتب از مشابه سفيدرنگ امروزي که در شهرهاي ديگر توليد شده و به اردبيل مي‌آيد، نرم‌تر بود. به گفته آقاصادق کساني که در اردبيل ساري دومشگه توليد مي‌کردند، فوت شده‌اند و امروز دومشگه هاي اردبيل از شهرهاي ديگر تأمين مي‌شود و بيشتر شکل صنعتي به خود گرفته است. دومشگه اغلب بر روي کيسه هاي مخصوصي ماليده شده بر روي صورت و پوست بدن کشيده مي‌شد. در حمام‌هاي قديمي شهر اردبيل اشخاصي صرفاً مسئول کيسه کشيدن به مشتريان حمام بودند و با اصطلاح »دل له« يا همان دلاک ماساژ و کيسه کشيدن را بر عهده داشتند. در اردبيل نوع خاصي از کيسه استفاده مي‌شد که نام آن »حاجي منه باخ« بود. به تعبير يکي از شهروندان اردبيلي اين نام به دليل پارچه مخصوصي است که در دوخت کيسه استفاده مي‌شده است. همچنين احد صمدي يکي از فروشندگان بازار تاريخي اردبيل گفت: اين کيسه با پارچه خاص و نوع دوخت خاصي آماده مي‌شد که مي‌توانست در حين نرميت زبر بوده و زماني که روي پوست کشيده مي‌شد چربي زايد آن را از بين مي‌برد. در گذشته که به دليل نبود حمام در منازل يک روز از هفته به حمام کردن اختصاص مي‌يافت، در همان روز کيسه کشيدن حتماً انجام مي‌شد و بخش مهمي از نظافت فردي محسوب مي‌شد. صادق فروشنده مواد شوينده گياهي در رابطه با اين کيسه گفت: پارچه اين کيسه از ژاپن مي‌آمد و پارچه مخصوصي است که گل‌دار يا ساده بوده و سطح آن براق است. براي استحمام از سنگ معدني خاصي که از شهر قزوين به اردبيل مي‌آمده و تقريباً در همه جاي ايران شهرت دارد نيز استفاده مي‌شد. سنگ پاي قزوين بيشتر براي ماساژ کف پا و سابيدن پوست ماي زايد آن به کار مي‌رفت.
*»کول« در نقش مايع ظرف‌شويي بود
بانوان کدبانوي اردبيلي نه تنها در گذشته مايع ظرف‌شويي که امروز معمولي‌ترين و در دسترس_ترين ماده محسوب مي‌شود، در اختيار نداشتند بلکه  شيوه ماي مختلف براي پاک کردن و شست‌وشوي ظروف استفاده مي‌شد. براي پاک کردن شيشه به جاي شيشه پاک کن از دستمال و آب گرم و سرد استفاده مي شد و بانوان دستمال_هاي مخصوص گردگيري »توز دستمالي« که از نوع نخي و جاذب آب بود را از ساير دستمال ها جدا مي کردند. به تعبير يکي از فروشندگان مواد شوينده گياهي بازار تاريخي اردبيل در گذشته از کول يا خاکستر براي شست‌وشو و چربي زدايي ظروف استفاده مي‌کردند. احمدي گفت: در گذشته مايع ظرف‌شويي در کار نبود.
در اغلب خانه‌ها تنور براي پخت‌وپز داير بود و وقتي که »کرمه« يا فضولات حيواني خشک شده در تنور براي پخت‌وپز استفاده مي‌شد خاکستر آن به عنوان ماده ضد عفوني کننده و چربي زدا براي شست‌وشوي ظروف به کار مي‌رفت. وي افزود: امروز شيوه زندگي تغيير يافته و بي‌شک کسي از اين مواد استفاده نمي‌کند اما در گذشته تمامي مايحتاج از مواد طبيعي و گياهي پيرامون حاصل مي‌شد. بطوريکه براي شست‌وشوي البسه نيز از صابون هاي مراغه که با چربي حيواني توليد مي‌شد، استفاده مي‌کردند.
*چوغان يک متر در زمين ريشه دارد
درعين‌حال که از شانه چوبي و استخواني براي شانه کردن مو استفاده مي‌شده و برخي بانوان از صابون زيتوني که با چربي گياهي توليد مي‌شد، براي شست‌وشو استفاده مي‌کردند جهت شست‌وشوي لباس و فرش و ... از صابون مراغه استفاده مي‌کردند.

منبع :