"جمعه مسجد اردبيل" ماذنه‌اي از سلجوقيان تا موذن‌زاده‌ها

گروه فرهنگي: سازه‌هاي قديمي "جمعه مسجد اردبيل" به عنوان يادگار دوره سلجوقيان، کتابي قطور از تاريخ اين ديار است و تماشاي مناره و ماذنه اين بناي مذهبي، ترنم زيباي اذان از حلق اذان‌گويان پيشين تا حلاوت الله اکبر گوشه روح الارواح از ناي نينواي موذن‌زاده‌ها را تداعي مي‌کند.

 عيسي پاشاپور

گروه فرهنگي: سازه‌هاي قديمي "جمعه مسجد اردبيل" به عنوان يادگار دوره سلجوقيان، کتابي قطور از تاريخ اين ديار است و تماشاي مناره و ماذنه اين بناي مذهبي، ترنم زيباي اذان از حلق اذان‌گويان پيشين تا حلاوت الله اکبر گوشه روح الارواح از ناي نينواي موذن‌زاده‌ها را تداعي مي‌کند.
 اردبيل از ديرباز به واسطه خاستگاه سلسله صفويان و تحکيم وحدت ملي حول محور اسلام و تشيع، به عنوان شهري مذهبي آوازه عام و خاص بوده و آثار تاريخي يادگار ادوار مختلف نظير "جمعه مسجد" بازمانده از دوره سلجوقيان، نشانگر رواج دين و ديانت در اعصار گذشته در اين ديار است.
سلجوقيان که به گواهي تاريخ از طوايف ترک و ترکمن و سني مذهب بوده‌اند در سده‌هاي پنجم و ششم هجري قمري بر نواحي وسيعي از ايران و عراق حکمراني مي کرده‌اند و با گسترش قلمرو حاکميت خود، به توسعه سياسي و ترويج دين نيز همت داشته اند و مطابق مستندات موجود، "جمعه مسجد" اردبيل مربوط به دوران سلجوقيان بوده و ساختمان قبلي مسجد به احتمال قوي به صورت آتشکده اي در کنار مسجد قرار داشته است.
"جمعه مسجد" شامل حياط و ايوان و طاق باشکوهي بوده اما در حمله مغول‌ها تخريب شد و در سال ???? در جريان ساخت و توسعه خيابان سي‌متري، بخش زيادي از تپه تاريخي ساختگاه مسجد از بين رفت و بدنه شرقي محوطه محراب دچار شکستگي و رانش شده و امروزه هم به دليل قرار گرفتن در مسير حرکت وسايل نقليه سنگين، در معرض لرزش و فرسايش قرار دارد.
بناي فعلي مسجد شامل گنبدخانه و ايوان بزرگي است و اين مسجد که در برخي کتاب‌ها از آن به عنوان مسجد جامع ياد شده، تا اوايل دوره صفوي آباد بوده‌ و طبق بررسي‌هاي هيئت کاوشگري ايراني، در قرون اوليه اسلامي ساخته شده‌ و در دوره‌ سلجوقي بسيار وسيع تر از بناي مکعبي فعلي بوده است.
تصرفات اشخاص در حريم و تپه و احداث منازل روي دامنه ساختگاه، به تدريج از وسعت مسجد کاسته‌ است و در کاوش‌هاي باستان‌شناسي سال 1367، سرستون‌هاي آجري و قسمتي از ديوار شبستان مسجد از خاک بيرون آمد و تاريخ مسجد و چگونگي الحاقات و تکامل آن طي ادوار مختلف را مشخص کرد.
شکل و نقشه مسجد جمعه اردبيل بر خلاف مساجد دوره سلجوقي که اغلب به صورت چهار ايواني بوده، ساخته شده‌ و اين از مختصات استثنايي پلان مسجد جمعه اردبيل است و در زير تالار اصلي مسجد، به منظور تسهيل عبور و مرور مردم و دسته‌ها، دهليزها و راهروهاي شبکه‌اي منظم ساخته شده‌ و بلندي هر راهرو زيرزميني 190 سانتي‌متر و پهناي آن 80 سانتي‌متر است.
اکنون ايوان مجاور گنبدخانه به صورت مسجد استفاده مي‌شود و با شبکه راه‌هاي زيرزميني از جنوب به محوطه محراب و از بدنه غربي و شرقي به راهروهاي زيرزميني منتهي مي‌شود و پوشش فعلي مسجد به صورت سقف مسطح متشکل از سه رديف ستون‌هاي سه تايي است که در زمان قاجار ساخته شده‌ و در بدنه مناره، فرمان اوزون حسن آق قويونلو و کتيبه‌اي که تاريخ 878 هجري را دارد به ابعاد 80/9× 50/12متر ديده مي‌شود.
جمعه مسجد' اردبيل گنبد آجري بزرگي داشته و در گذر ايام فرو ريخته و تنها 2 قسمت قوسي شکل ناقص از گنبد خارجي و قسمت محدودي از گچ بري‌هاي گنبد داخلي در چهار گوشه فوقاني ديواره‌ هاي شبستان اصلي باقي مانده است.ماذنه مسجد اثر ديگري است که به صورت گلدسته استوانه اي در ضلع غربي شبستان اصلي مسجد و به فاصله تقريبي ?? متري قرار دارد و ايوان مسجد به گنبدخانه متصل است و در قسمت شمالي آن واقع شده و با تيرهاي چوبي پوشانده شده و نمازخانه فعلي را به وجود آورده است.
اين بنا در فهرست آثار فرهنگي ملموس کشور به ثبت رسيده و در سال 1396 به سفارش معاونت فرهنگي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري کتاب "جمعه مسجد اردبيل" توسط عليرضا انيسي در 6 فصل در 500 نسخه تمام رنگي با قطع خشتي تهيه و منتشر شده است.
روند ساماندهي و چگونگي بازديد از مسجد
مطابق اعلام اداره کل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي اردبيل در شهريور ماه 1397، ساماندهي مسجد شامل پاکسازي محوطه، نخاله برداري و نظافت داخل بنا، شيب بندي و اجراي آجرفرش پشت بام در 200 متر مربع با 500 ميليون ريال اعتبار آغاز شد.
در سال 1397 نخستين گالري شهري با 10 غرفه حاوي تابلوهاي تاريخي و فرهنگي با هدف معرفي جاذبه هاي فرهنگي و تاريخي در محل جمعه مسجد داير شد و در شهريور 1400 صحن فرهنگي مذهبي مسجد با يکهزار و 523 مترمربع مساحت برگزاري برنامه‌هاي آئيني و فرهنگي آماده شد و در فروردين 1401 مبلغ 30 ميليارد ريال اعتبار براي ساماندهي و مرمت بنا اختصاص يافت.در آذرماه 1401 سرپرست اداره کل ميراث‌ فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي استان اردبيل از اخذ سند مالکيت براي حريم جمعه مسجد و تجميع چند قطعه در آن به نام دولت جمهوري اسلامي ايران خبر داد.
به گفته فردين عيني با پيگيري‌هاي واحد حقوقي اداره کل و حل مشکل حدود اربعه جمعه مسجد اردبيل، سند رسمي مالکيت حريم آن به مقدار يکهزار و 300 متر مربع صادر شد و با اخذ سند مالکيت واحد براي تعدادي از اموال غيرمنقول و تجميع آنها در يک سند، حريم مسجد به عنوان يک بناي تاريخي ثبت ملي شده، آزاد شد.
عيني تصريح کرد: اسناد املاک موجود در حريم بناي تاريخي جمعه مسجد، سال‌ها پيش توسط اشخاص حقيقي به ميراث‌فرهنگي واگذار شده بود اما به دليل تعارض در حدود، اخذ سند تجميعي امکان پذير نبود و اکنون بجز بخشي از حريم بنا که براي کاوش هاي بعدي منظور شده، بقيه اين مجموعه تاريخي براي بازديد گردشگران، مسافران و علاقه مندان آماده است.
آخرين يافته‌هاي باستانشناسان
سرپرست تيم کاوش در جمعه مسجد اردبيل مي‌گويد: مسجد روي تپه اي بنا شده و تازه‌ترين کاوش‌ها بر اين بنا و ساختگاه آن از سال 1398 شروع شد و ما در ابعاد چهار در چهار و 10 در 10 متر به عمق 12.50 سانتي متر حفاري انجام داديم و قديمي‌ترين لايه‌هاي به دست آمده، از زندگي انسان‌ها در آن در دوره اشکاني حکايت دارد.
دکتر حسن يوسفي افزود: سفال‌هاي به دست آمده از اين لايه‌ها، اين احتمال را مي‌دهد که به عصر مفرغ نيز مربوط باشد و لايه‌هاي بعدي به دوره‌هاي ساساني و اسلامي ارتباط دارد و آثار معماري خشتي دوره ساساني در زير مسجد به دست آمده است.به گفته او براي کشف حقايق تاريخي از ساختگاه جمعه مسجد به تحقيقات بعدي و تکميلي نياز است تا با به دست آمدن آثار و شواهد لازم، فرضيه وجود آتشکده در آن ثابت شود و استمرار کاوش‌هاي باستان‌شناسي به تامين اعتبارات لازم نياز دارد.
وي ادامه داد: در کتاب "فتوح البُلدان" احمدبن يحيي بلاذري آمده است نخستين مسجد منطقه آذربايجان در اردبيل بنا شده است که احتمال دارد در زير جمعه مسجد فعلي بوده است و اين دوره، با ورود مسلمانان به ايران، آذربايجان و اردبيل مصادف بوده است و جمعه مسجد فعلي يادگار دوره سلجوقي و اتابکان آذربايجان است و سکه‌هاي دوره سلجوقيان از حفاري‌ها به دست آمده است.
سرپرست تيم کاوش در جمعه مسجد اردبيل گفت: وسعت فعلي حريم مسجد در حدود 250 در 350 متر است و طي روزگاران و به علت احداث جاده و توسعه شهري محدود شده است و در صورت تامين اعتبار و تداوم کاوش‌ها در سطحي فراتر از کاوش‌هاي قبلي، واقعيت‌هاي تاريخي جديدي از ساختگاه مسجد به دست خواهد آمد که در معرفي هويت و قدمت اردبيل و پيشينيان آن موثر خواهد بود.
به گزارش عصرآذربايجان به نقل ازايرنا،استان اردبيل با يک ميليون و 280 هزار نفر جمعيت و 12 شهرستان در شمال ايران واقع شده است.

منبع :