تاريخ تقابل با مرجعيت شيعه در ايران

گروه تاريخي: در گزارشي تاريخي برخورد با مراجع شيعه از گذشته تا کنون را بررسي کرده و نشان داده جريان اسلام‌گرا چگونه مبدع تقابل با مرجعيت بوده‌اند تا روشن شود که تمام اعتباري که مرجعيت شيعه در تاريخ داشته، چگونه در برابر سياست و قدرت قرار گرفته و تضعيف شده است. يکي از مواردي که بحث‌هاي مهمي در تاريخ ايران بوده، بحث تقابل با »مرجعيت شيعه« بوده است؛ اتفاقي که نه به دست جريان سکولار، که اتفاقا به دست خود اسلامگرايان انجام شده است.

عليرضا نجفي

 بخش اول

گروه تاريخي: در گزارشي تاريخي برخورد با مراجع شيعه از گذشته تا کنون را بررسي کرده و نشان داده جريان اسلام‌گرا چگونه مبدع تقابل با مرجعيت بوده‌اند تا روشن شود که تمام اعتباري که مرجعيت شيعه در تاريخ داشته، چگونه در برابر سياست و قدرت قرار گرفته و تضعيف شده است. يکي از مواردي که بحث‌هاي مهمي در تاريخ ايران بوده، بحث تقابل با »مرجعيت شيعه« بوده است؛ اتفاقي که نه به دست جريان سکولار، که اتفاقا به دست خود اسلامگرايان انجام شده است.
 به خاطر بياوريد با آيت‌الله شريعتمداري چگونه برخورد شد يا اتفاقاتي که بر آيت‌الله منتظري پس از عزل گذشت، شاهدي بر همين ادعاست. چندي پيش جريان سياسي پايداري در ايران حملات تندي به آيت‌الله صافي گلپايگاني ترتيب داد و پس از آن حمله آنها به آيت‌الله علوي گرگاني يا در نمونه ديگر هجمه شديد حسين شريعتمداري به آيت‌الله سيستاني نيز نشان مي‌داد که تضعيف جايگاه مرجعيت در تاريخ ايران توسط خود جريان اسلامگرا کليد خورده و آنها باب آن را باز کرده‌اند.
تاريخ مرجعيت شيعه
مفهوم تقليد از قرون دوم هجري بود که در ميان مسلمانان رواج پيدا کرد. معناي آن پيروي از قول اهل حديث، از صحابه و غير صحابه مي‌شود. در صدر اسلام اين واژه چندان بار مثبتي نداشت و به معني لغوي خود نزديک بود. در پايگاه اطلاع‌رساني حوزه علميه قم آمده است: »تقليد در لغت، به معناي قلاده بر گردن ديگري انداختن، گردن‌بند به گردن انداختن و در امور شرعي و عبادات، از مجتهدي تقليد کردن است.« عمل تقليد در مذهب شيعه از عصر امامان آغاز شد. آنان پيروانشان را به راويان حديث يا ياران نزديک خود، ارجاع مي‌دادند و به علت فاصله زياد ميان شهرها، فراهم نبودن امکانات ضروري براي مسافرت مردم و در نتيجه دشواري دسترسي به امام يا دسترسي نداشتن به وي، رجوع به معتمدين آن‌ها رواج پيدا کرد. اما معني لغوي تقليد قرن‌ها بعد جا افتاد. پس از آنکه فقها جانشين امام غايب شدند، وظيفه آن‌ها اجتهاد در متون ديني شد و ديگراني که پيرو آن‌ها مي‌شدند، به زبان امروزي مقلدين، خود را حاکي از آن مجتهد، يعني حکايت کننده احکام اجتهادي وي، مي‌ناميدند.
معني اوليه تقليد، قلاده بر گردن انداختن، در قرون چهارم هجري به معني اخير آن، يعني تقليد از مجتهد نزديک شد و جاي »حاکي« را گرفت. اين اتفاق پس از شيخ طوسي مشهور به شيخ الطايفه که در قرن پنجم هجري مي‌زيست رخ داد. حکايت کردن از شيخ طوسي که مجتهد و محدثي بزرگ بود اندکي پس از فوت ايشان تعبير به تقليد از شيخ شد. اما واژه تقليد در قرون پنجم نيز واژه‌اي تخصصي بود و جا افتادن عمومي اين واژه در قرن دهم هجري رخ داد.در ابتدا رابطه مردم و مراجع تقليد رابطه‌اي نامتمرکز بود و در منطقه يک يا چند فقيه محل رجوع مردم بودند. در دوان صفويه با رشد تشيع در ايران و قدرت گرفتن فقهاي شيعه گرايشي به ايجاد تمرکز در روحانيت شکل گرفت و علمايي پديدار شدند که شهرتي فراتر از منطقه خود داشتند. اين روند از زمان صفويه در ايران رو به گسترش رفت و پس از آن دوره‌هاي بعدي در شخصيت و مرجعيت علي الاطلاق آيت الله بروجردي به اوج خود رسيد.مراتب حوزوي، القابي به ترتيب: ثقه الاسلام، حجت الاسلام، حجت الاسلام والمسلمين، آيت الله و آيت الله العظمي هم در دوره آيت الله بروجردي ايجاد شدند.
 البته پيش از آن هم از اين واژه‌ها استفاده مي‌شد، اما آن زمان به هيچ وجه خصلتي سلسله مراتبي نداشتند.. خود آيت الله بروجردي نيز نخستين کسي بود که به وي »آيت الله العظمي« مي‌گفتند.مراجع تقليد بزرگ شيعه همواره در معناي عامي سکولار بودند. سکولار در معني دقيق آن، يعني عدم دخالت دين در دولت. در مواجهه با سکولاريسم اغلب آن را عدم دخالت دين در سياست معني مي‌کنند که تقريبا در هيچ کجاي جهان مصداقي ندارد، چرا که در کشور‌هاي سکولار غربي نيز احزاب مسيحي و ديني در پارلمان وجود دارند و دين قدرت چانه‌زني سياسي دارد. اما آنچه به تاسي از روشنگري و انقلاب کبير فرانسه سکولاريسم نام گرفت از بين بردن دين به عنوان نيرويي هژمونيک بود که براي قوه مجريه، يعني دولت، خط مشي تعيين مي‌کرد.مراجع تقليد بزرگ در ايران نيز به اين معنا سکولار بودند، اما اين به معناي عدم دخالت کامل آن‌ها در سياست و وقايع اجتماعي نبود. چنانچه آيت الله بروجردي عامل اصلي محدوديت‌هايي بود که در دوره پهلوي براي بهايي‌ها ايجاد شد.
مرجعيت شيعه از دهه پنجاه به بعد
مرجعيت شيعه تا دهه پنجاه هجري شمسي سوداي گرفتن حکومت و ادغام دين و دولت را نداشت و به همين دليل رابطه مراجع با حکومت‌ها رابطه‌اي حسنه بود. فقها و روحانيون نيز همواره از ورود مستقيم به مسائل سياسي پرهيز مي‌کردند. براي مثال زماني که ميرزاي شيرازي در اوج قدرت بود و به فرمان وي حتي شاه نيز نمي‌توانست در اندروني تنباکو دود کند؛ عده‌اي از ميرزاي شيرازي خواستند حکومت ناصرالدين شاه را منسوخ اعلام کند که وي اين کار را مذموم و عامل هرج و مرج مي‌شمارد. البته در آن دوران هم حاميان خلع شاه در پي تشکيل حکومت اسلامي نبودند بلکه مي‌خواستند »شاه عادل« را با »شاه ظالم« جايگزين کنند. تشکيل حکومت اسلامي در عالم تشيع همواره از وظايف امام غايب شمرده مي‌شد.اما در دهه‌هاي چهل و پنجاه که ايدئولوژي‌هاي انقلابي فعاليت گسترده‌اي در ايران پيدا کردند، به تدريج ايده حکومت اسلامي مطرح شد و از ترکيب اسلام سنتي و چپ‌گرايي جهان سومي، اسلام‌گرايي منحصر به فردي در ايران به وجود آمد و رشد کرد.اسلام‌گرايي معنايي غير از باور به دين اسلام دارد و نوعي ايدئولوژي هويت‌گراي مدرن است که پديده‌اي مدرن به حساب مي‌آيد چرا که در قرن نوزدهم ميلادي ايجاد شد و در قرن بيستم به اوج قدرت رسيد.
 اسلام‌گرايان تاکيد ويژه‌اي بر نقش اجتماعي و سياسي دين در جامعه دارند و اين نقش را نه تنها براي کشور‌هاي اسلامي که براي کل دنيا واجب مي‌دانند. آن‌ها خواستار گسترش اسلام به تمام دنيا و تشکيل امت واحده‌اي هستند که جهان را يکسره از گناه و تيرگي برهاند؛ يعني نقشي که در تشيع براي امام غايب قائل مي‌شود. اما اسلام‌گرايان معتقدند پيش از ظهور امام بايد کاري کرد و جامعه را به سمت و سويي تماما اسلامي حرکت داد. همچنين مبارزه با کفر و کفار بايد تا نابودي هر آنچه جز دين مبين است ادامه پيدا کند. اسلام‌گرايي به ويژه به علت مخالفت علماي تشيع با برپايي حکومت دير به ايران رسيد و اساسا انديشه‌اي غير شيعي بود.
منشا رشد اسلام‌گرايي، مصر و پاکستان بود و در واکنش به گسترش فرهنگي-تمدني ارزش‌هاي غربي و مدرنيته ايجاد شد. ناپلئون در حمله به مصر سه هزار نفر از اسراي مسلمان را قتل عام کرده بود و مصري‌ها مانند اغلب کشور‌هاي اسلامي در تمام نبرد‌هاي عصر جديد از اروپاييان شکست خورده و تحقير شده بودند.
از طرف ديگر حکومت خديو‌هاي مصر که در پي استقلال از عثماني بودند به جرياني هويت‌گرا دامن زده بود که اسلام‌گرايي از دل آن بيرون آمد. در پاکستان نيز به علت استعمار بريتانيا جريان‌هاي هويت‌گراي بسياري رشد کرده بودند که نسخه اسلام‌گراي آن را »ابوالعلي مودودي« پايه‌گذاري کرده بود.جريان هويت‌گراي مصر در دانشگاه الازهر با اسلام سلفي پيوند پيدا کرد و آرا و فعاليت‌هاي کساني، چون »سيد قطب« تحت تاثير خوانشي راديکال از اسلام تثبيت شد.تاثير مودودي و سيد قطب بر مسلمانان مبارز در ايران نيز بسيار چشمگير بود. از نشانگان نفوذ گسترده اين دو در ايران همين کافي است که به تاثير آيت الله خميني از مودودي از سيد قطب اشاره کنيم. نصر ادعا مي‌کند امام خميني کتاب ولايت فقيه خود را که اساس ايدئولوژيک حکومت جمهوري اسلامي در آن گذاشته شد، متاثر از آراي مودودي نوشته است.
ادامه در شماره بعدي

منبع :