دمشقيه، يادگار فراموش‌شده تبريز دوره ايلخاني و آل‌جلاير

گروه تاريخي: وجه‌تسميه نام محله دمشقيه به احداث عمارتي به همين نام مربوط مي‌شود که به دست بغداد خاتون زوجه سلطان ابوسعيد بهادر آخرين ايلخان قدرتمند مغولان در ايران و دختر اميرچوپان، اميرالامراي لشکر او ساخته شده، او اين عمارت را به يادبود برادر مقتولش »دمشق خواجه« احداث کرده بود و بعدها به مدفن سلاطين آل‌جلاير تبديل شد.

گروه تاريخي: وجه‌تسميه نام محله دمشقيه به احداث عمارتي به همين نام مربوط مي‌شود که به دست بغداد خاتون زوجه سلطان ابوسعيد بهادر آخرين ايلخان قدرتمند مغولان در ايران و دختر اميرچوپان، اميرالامراي لشکر او ساخته شده، او اين عمارت را به يادبود برادر مقتولش »دمشق خواجه« احداث کرده بود و بعدها به مدفن سلاطين آل‌جلاير تبديل شد.
 دمشقيه از محلات قديمي شهر تبريز است که در زبان محاوره مردم تبريز "گوموش قيه" خوانده مي‌شود، اين محله از شرق به خيابان جديدالاحداث شهيد حسن رضانژاد و مقبره شاه حسين ولي از جنوب به کوچه قره‌باغي‌ها، از شمال به بلوار علامه طباطبايي (چاي‌کنار) و از غرب به انتهاي کوچه‌اي محدود است که به دالان ميرزا رضا مشهور بوده است.
وجه ‌تسميه نام محله دمشقيه به احداث عمارتي به همين نام مربوط مي‌شود که به دست بغداد خاتون زوجه سلطان ابوسعيد بهادر، آخرين ايلخان قدرتمند مغولان در ايران و دختر اميرچوپان، اميرالامراي لشکر او ساخته شده، او اين عمارت را به يادبود برادر مقتولش »دمشق خواجه« احداث کرده بود و بعدها به مدفن سلاطين آل‌جلاير تبديل شد و اکنون جز نام دمشقيه هيچ اثري از اين عمارت در تبريز برجاي نمانده است.
»حافظ حسين کربلايي« صاحب تذکره روضات الجنان و جنات الجنان در روضه پنجم اين کتاب در جايي که به توصيف مرقد و مزار عارف نامدار شاه حسين سرپلي در محله پل سنگي تبريز پرداخته است، مي‌نويسد: »همچنين قريب به تکيه شاه حسين عمارتي است مشهور به "دمشقيه" بناي بغدادخاتون دختر اميرچوپان، اين بغدادخاتون اول زوجه امير شيخ حسن جلاير بود که از جانب مادر خواهرزاده سلطان محمد خدابنده بود، بعد از مدتي مشاراليه زوجه محبوبه خود را که در حسن و جمال يگانه آفاق بود، طلاق داد.
سلطان ابوسعيد او را در حباله نکاح درآورد و اين عمارت در زمان سلطان مذکور ساخته و پرداخته شد. عمارتي است در کمال علو و ارتفاع مدفن بعضي امرا و سلاطين است از آن جمله دمشق خواجه ولد امير چوپان و مشاراليه را در سنه 727 ه.ق مصر خواجه به امر سلطان ابوسعيد به قتل رساند. ديگر شيخ حسن پسر سلطان اويس جلاير، و ديگر برادران وي سلطان حسين بن شيخ اويس و ديگر سلطان احمد که قاتل و برادر سلطان حسين مذکور بود همان‌جا مدفون است«
58 سال پيش، دانشمند زنده‌ياد »ميرزاجعفرسلطان القرائي«، مصحح تذکره روضات الجنان و جنات الجنان، در تکمله اين بيان چنين مي‌نويسد: »دمشقيه نام محلي کوچک است از محلات شرقي تبريز که معروف است و نام باغ بزرگ و آبادي بود در آنجا و در اين محله و شايد در حوالي آن باغ، مقبره مخروبه و آثاري از يک گورستان قديمي تا چهل سال پيش مشهود بود. حاجي ميرزا کاظم اعتضادالممالک مسجدي در خاک آن مقبره بنا نهاده و قبر ميرزا محمد قاضي پسر ميرزا تقي قاضي طباطبائي نيز در آن مقبره است. اکنون که سال 1341 هجري شمسي است از عمارت دمشقيه و مقابر آل‌جلاير که مؤلف کتاب، حافظ حسين کربلايي، از آنها‌ خبر مي‌دهد نشاني در اين شهر باقي نيست.«به‌طوريکه اشاره شد؟ مدفن تني چند از سلاطين آل‌جلاير نيز در دمشقيه قرار داشته است، آ‌ل‌جلاير به‌عنوان يکي از بزرگترين و معروف‌ترين سلسله‌هايي که در دوره فترت بين سلطنت ايلخانان مغول و تيموريان در ايران حکومت کرده‌اند، به‌شمار مي‌آيند. نام جلايري به اين دليل به ايشان داده‌شده است که از ايل جلاير يکي از ايلات بزرگ مغول بوده‌اند. هشت تن از اين سلسله به حکومت رسيده‌اند که از ميان آن‌ها چهار تن معروف‌تر از ديگر حاکمان جلايري هستند.چهار امير ديگر اين سلسله در فاصله سال‌هاي 813 تا 836 حکومت کرده‌اند و از قدرت و قلمرو محدودتري نسبت به امراي قبلي برخوردار بوده‌اند. شيخ حسن بزرگ اولين امير جلايري مردي شجاع، رشيد و جاه‌طلب بود و عشق وافري به هنر و ادب داشت. شعرا و نويسندگان همواره در دربار او مجتمع بودند. سلمان ساوجي که پيوسته در دربار او مي‌زيست در تمام قصايدي که در مدح شيخ حسن بزرگ گفته است، از عدل او حکايت‌ها دارد.
پس از شيخ حسن بزرگ، سلطان اويس به سلطنت رسيد، اويس بزرگترين و مشهورترين سلاطين اين سلسله است. زيرا در زمان اوست که مملک جلايريان به منتهاي عظمت و حکومت آن به اوج قدرت خود رسيد. گذشته از آن خود او نيز داراي شهرت خاصي است.در برخي منابع از اويس به‌عنوان شاعر، نقاش و موسيقي‌دان ياد شده است. او با شعرا و يا بعضي از پادشاهان مظفري که آنان نيز طبع شعر داشتند به مشاعره مي‌پرداخت، قبر اويس در گورستان شادآباد مشايخ، در نزديکي تبريز قرار دارد، اين گورستان در جنوب شرقي تبريز و در روستايي به همين نام واقع است، (لوح مزار سلطان اويس جلايري در سال‌هاي اخير به‌منظور حفاظت بيشتر به موزه قرآن و کتابت تبريز انتقال‌يافته و در اين موزه محفوظ است.)در سال 776 هجري و پس از مرگ سلطان اويس فرزند هشت ‌ساله او به نام حسين به سلطنت رسيد، سلطان حسين مانند پدر در ابتداي سلطنت با شورش‌ها و انقلاب در گوشه و کنار مملکت مواجه شد.
 او از حاميان و مريدان کمال‌الدين مسعود خجندي عارف و شاعر بزرگ قرن هشتم هجري است و باغ موسوم به »باغ کمال« در بيلانکوه تبريز که اين باغ مدفن کمال خجندي، کمال‌الدين بهزاد، نظام‌الدين سلطان محمد تبريزي، سلطان محمود مجلد و... را در خود جاي داده است  هديه سلطان اويس جلايري به کمال خجندي بود. کمال در اشعارش به اين موضوع اشاره کرده است:»گر گوشه‌اي بسازد سلطان حسين ما را/در قلب شهر نبود، کس را به ما نزاعي«.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از فارس،  سلطان حسين در 11صفر 784 به دست برادرش احمد به قتل رسيد و در عمارت دمشقيه تبريز به خاک سپرده شد. سلطان احمد پس از قتل برادر خويش به سلطنت رسيد، از او به‌عنوان فردي هنرمند ياد شده است. ديوان شعري منصوب به او در فرير گالري واشنگتن نگهداري مي‌شود که به خط ميرعلي تبريزي (واضع خط نستعليق) کتابت و با نگارگري جنيد نقاش کتاب‌آرايي شده است، سلطان احمد، ادبا، صنعتگران و هنرمندان را تشويق و ترغيب مي‌کرد و به آبادي شهرها اهميت مي‌داد. با مرگ سلطان احمد جلايري، حکومت واقعي جلايريان پايان پذيرفت. هرچند که پس از او چند تن از افراد اين خاندان بر قسمت کوچکي از ايران حکومت کرده‌اند.

منبع :