تبريز از شهرهاي باستاني جهان

گروه تاريخي: ايران يکي از مهدهاي تمدن‌خيز جهان باستان محسوب مي‌شود. اين سرزمين به علت قدمت تاريخي و تمدن‌هاي موجود آن، اهميّت بسزايي براي فرهنگ بشري دارد. تمدن‌هاي ايلام، شهر سوخته، حسنلو … نمونه‌اي از تمدن‌هاي ديرينه و پربار اين منطقه از جهان به شمار مي‌روند که رازهاي اين تمدن‌ها به کمک باستان‌شناسان خارجي و ايراني تا حدودي براي جهان علم آشکار گشته و سعي و کوشش براي شناسايي کامل آنها، امروزه نيز ادامه داشته و از مباحث جدّي دانشمندان به شمار مي‌رود.

گروه تاريخي: ايران يکي از مهدهاي تمدن‌خيز جهان باستان محسوب مي‌شود. اين سرزمين به علت قدمت تاريخي و تمدن‌هاي موجود آن، اهميّت بسزايي براي فرهنگ بشري دارد. تمدن‌هاي ايلام، شهر سوخته، حسنلو … نمونه‌اي از تمدن‌هاي ديرينه و پربار اين منطقه از جهان به شمار مي‌روند که رازهاي اين تمدن‌ها به کمک باستان‌شناسان خارجي و ايراني تا حدودي براي جهان علم آشکار گشته و سعي و کوشش براي شناسايي کامل آنها، امروزه نيز ادامه داشته و از مباحث جدّي دانشمندان به شمار مي‌رود.
يکي ديگر از اين مناطق تاريخي و باستاني  شهر تبريز است که تا اين اواخر از قدمت آن اطلاع دقيقي در دست نبود و لذا سخنان ضد و نقيضي در مورد سابقه تاريخي آن مطرح مي‌شد  اما کشف آثاري از دوران باستان در مرکز اين شهر{اطراف گؤي‌مسجد} توجه باستان_شناسان را به اين منطقه از آذربايجان معطوف کرده و اين شهر را در رده يکي از قديمي‌ترين شهرهاي جهان در آورده است. لازم به ذکر است که قبل از اين کشفيّات، تاريخ تبريز آن چنان روشن نبود و تنها دليل بر وجود اين شهر در دوره باستان، کتيبه سارگن دوم، پادشاه آشوري (714 ق.م) و برخي اطلاعات جسته و گريخته بود، اما يافته‌هاي »گؤي مسجد(مسجد کبود) « دنياي پر رمز و رازي را در مقابل چشم محقّقان گشوده است. اين حفريات که تاکنون در چند مرحله انجام گرفته، منجر به کشف چندين گور باستاني با ابزارهاي مختلف در اطراف اين مسجد تاريخي گرديده است. در اين زمينه، دکتر نوبري  سرپرست گروه باستان‌شناسي مستقر در اطراف »گؤي مسجد« در پايان مرحله دوم حفريات مي‌گويد: »47 قبر متعلق به هزاره اوّل پيش از ميلاد در محوطه‌اي به وسعت 200 متر مربع مورد کاوش قرار گرفته است، از اين گورها مواد فرهنگي گوناگوني از جمله ظروف سفالي خاکستري و نخودي، اشياء مفرغي، وسايل تزييني نظير سنجاق سر، النگو، و… بدست آمده که برخي از آنها در زمره آثار منحصر به فردي مي‌باشد که تاکنون در هيچ کجاي ايران يافت نشده است« و در گفتگوي ديگر خود در اين زمينه مي‌گويد: »… حتي آثاري از دوران »برنز« نيز به طور تصادفي مشاهده شده است«. بديهي است که با کشف آثاري از دوران برنز و دوران قديم‌تر، قدمت 3500 ساله نيز در برابر تاريخ بسيار کهن تبريز ناچيز خواهد بود. چنانکه در ادامه همين مقاله با توجه به اسناد معتبر به قدمت بيش از 5000 ساله تبريز اشاراتي خواهد شد.
در مورد هويّت صاحبان اين تمدن کهن، يکي از کارشناسان باستان‌شناسي مستقر در اطراف »گؤي‌مسجد« معتقد است: »وجود سفال نخودي در کنار اجساد نشان دهنده اين نکته است که فرهنگ بومي‌ اين منطقه و صنعت آن دوران مبتني بر همين نوع سفال بوده است«. و سرپرست حفّاري »مرحله اوّل« نيز در اين زمينه در گفتگو با »کيهان فرهنگي« يادآور مي‌شود که »علاوه بر ظروف خاکستري از اين محل ظروف سفالي نخودي رنگ و قرمز رنگ نيز بدست آمده است که اين نشان از همزيستي آرام تمدن مهاجر و تمدن بومي‌ منطقه دارد«. اما بوميان منطقه چه کساني بودند؟ اين سؤالي است که تاکنون از طرف باستان‌شناسان بدان پاسخ روشني داده نشده است و شايد با اطلاعات بدست آمده و با نظر کارشناسان بعدها اين مهم تا حدودي روشن شود. در مورد اقوام و بوميان منطقه در دوران باستان، دکتر زرين کوب در کتاب »تاريخ در ترازو« مي‌نويسد: »تاريخ ايران نه از عهد کوروش و حتي دياکو آغاز مي‌شود و نه حتي از عهد ورود آريايي‌ها به فلات و يا دوران جدايي ايراني‌ها از هندي‌ها، گذشته از تاريخ خود آريايي‌هاي ايران، تاريخ اقوام و نژادهايي هم که قبل از مهاجرت آريايي‌ها در اين سرزمين فلاتگونه مي‌زيسته‌اند، امروز از پرتو کلنگ معجزه‌گر باستان شناسان مکشوف است… آن چه در سيلک و حسنلو [در آذربايجان] نيز بدست آمده است، ادامه اين تمدن‌هاي بدوي و کهنسال را در زمان‌هاي قبل از ورود آريايي‌ها نشان مي‌دهد«. گفتني است که قبل از ورود مهاجران آريايي به ايران دولت‌هايي نظير اورارتو و مانا در آذربايجان حضور داشته‌اند. در اين زمينه مؤلف کتاب »ميراث باستاني ايران« مي‌نويسد: »در آذربايجان و مغرب ايران، مادها و ديگر ايرانيان تازه رسيده با اکثريت بومياني که به زبان غير هند و اروپايي سخن مي‌گفته‌اند، مانند اورارتوها و ماناها و هوري‌ها و ديگران برخورد کردند«. با توجه به مطالب و اسناد فوق به نظر مي‌رسد که ساکنين بومي‌ تبريز در دوران باستان از اقوام التصاقي زبان [ترک زبان] بوده‌اند و اين مهم نيز نشان مي‌دهد که تاريخ تبريز از بدو آغاز با فرهنگ و تمدن التصاقي زبان‌ها در ارتباط بوده است.
گفتني است که در تابستان سال 1381 فصل چهارم کاوش باستان‌شناختي در محوطه باستان‌شناسي »گؤي مسجد« تبريز آغاز و بعد از چند هفته فعّاليت به کار خود پايان داد. در اين فصل »باستان‌شناسان به دنبال پاسخ‌گويي به ابهامات موجود درباره اينکه گورستان باستاني از جمله وابستگي‌هاي قومي‌ و ارتباطي اقوام ساکن در 3500 سال پيش، چگونگي شکل‌گيري فرهنگ منطقه« بودند. دکتر نوبري استاد دانشگاه و سرپرست هيأت باستان شناسي» در اين زمينه مي‌گويد: »طي سه فصل حفاري در محوطه‌هاي باستاني مسجد کبود، باستان‌شناسان با حفاري در عمقي نزديک به ده متر پايين‌تر از سطح خيابان به 88 گور باستاني دست يافتند. تمامي‌ اسکلت‌هاي اين قبور به صورت جنيني يا چمباتمه‌اي در جهت شرق به غرب دفن شده و اشياي موجود در کنار اجساد، نشانگر تحوّلات اقتصادي در جوامع عصر آهن و نيز نمايانگر فاصله طبقاتي در بين اقشار مردم است.
به گونه‌اي که بعضي قبور داراي اشياي زياد و برخي فاقد شيء بودند، احتمال مي‌رود تا با بررسي کميّت و کيفيّت سفالينه و مواد فرهنگي از جمله جنس، فرم و نقوش آنها، بتوان وابستگي‌هاي قومي‌‌و ارتباطي اقوام ساکن در تبريز در 3500 سال پيش را شناسايي کرد«. و بالأخره اينکه سرپرست حفاري در مصاحبه با يکي از روزنامه‌هاي محلي تبريز از پايان يافتن چهارمين فصل کاوش در اطراف اين مسجد باستاني خبر مي‌دهد و در مورد کشفيّات جديد به «مقدار زيادي اشياي مفرغي، استخواني و نيز سفال که از کاوش ده قبر بدست آمده اشاره مي‌کند و اعلام مي‌کند که هنوز آثار زيادي در محوطه مسجد کبود نهفته است که اميد مي‌رود در فصل‌هاي بعدي کاوش‌ها، از دل خاک بيرون آورده شوند«. همچنين ايشان در مصاحبه ديگر خود در پايان “چهارمين فصل کاوش ” مي‌گويد:” تاکنون 102 گور در چهار مرحله کاوش بدست آمده است. لازم به ذکر است که در زمستان سال 1383شمسي آقاي مهندس تقي زاده، رئيس وقت ميراث فرهنگي آذربايجانشرقي بعد از ادامه حفريات و کشفيات جديد باستان شناسان در محوطه گؤي‌مسجد (مسجد کبود)، قدمت محوطه باستاني مسجد کبود را 4000 سال (هزاره دوم قبل از ميلاد) اعلام نمود. و شايد بر اساس ادامه اين حفريات و کشف قرائن و شواهد ديگر از اين محوطه باستاني بوده است که مجريان “طرح نوسازي بافت پيرامون مسجد کبود تبريز” وابسته به شهرداري تبريز، در کتابچه‌اي تحت عنوان “پروژه عتيق” که در زمان شهرداري مهندس نوين منتشر شده قدمت اين شهر را بر اساس حفريات گؤي‌مسجد تا 4500 سال تخمين زده و به صراحت نوشته‌اند:”با کشفيات اخير در محوطه مسجد کبود قدمت تبريز تا 4500 سال برآورد مي‌شود”. اين در حالي است که باستان_شناس معروف ايراني “دکتر حسن طلايي” از جمله دانشمنداني است که قدمت “بيش از 5000 سال را براي تاريخ منطقه تبريز” مطرح ساخته است.
اين استاد گروه باستان شناسي دانشگاه تهران، در نقد همايش دولتي يکروزه ” تبريز 3000 ساله” که در آبان ماه سال 1380ش و در ارتباط با حفريات اوليه در محوطه گؤي‌مسجد تبريز(مسجد کبود) برگزار گرديد، اعلام نمود :”….موضوع اين سمينار اولا تبريز 3000 ساله بود که يک موضوع کاملا غير علمي‌است و در اين همايش سعي شده بود که بر اساس يک نوع سفال خاص “خاکستري-سياه” {اين سفال منسوب به آريايي‌ها است که به نظر دکتر طلايي اين انتساب سنديت علمي‌ندارد}مکشوف از محوطه مسجد کبود براي شهر تبريز شناسنامه‌ي به اصطلاح فرهنگي درست کنند در حالي که اين موضوع اصلا جنبه علمي‌ندارد و اگر ما مي‌خواهيم براي تبريز بر اساس سفال و يافته‌هاي باستان شناسي شناسنامه بسازيم  قاعدتا مي‌بايد خود “يانيق تپه” که در حوزه دشت تبريز قرار دارد و طي چندين فصل  حفاري علمي‌شده و اطلاعات بسيار زيادي در باره سفالگري و معماري بدست داده است، مبنا و اساس قرار گيرد و اگر مي‌خواهيم که شناسنامه بسازيم، چرا از مصالح مرغوب و معتبرتري نسازيم؟ که در اين صورت حداقل در “5000 سال ق.م” قرار مي‌گيرد نه اينکه بر اساس يافته‌هاي حفاري نجاتبخش سايت منهدم شده مسجد کبود که فقط يک درصد آن سالم مانده است، شناسنامه 3000 ساله بسازيم”. با استناد به گفته‌هاي دکتر حسن طلايي و با توجه به محوطه باستاني “يانيق تپه”  که در حوزه دشت تبريز قرار گرفته و توسط”چارلز برني” مورد حفاري علمي‌قرار گرفته بايستي اذعان نمود که قدمت تاريخ و تمدن واقعي در منطقه تبريز به بيش از 5000 سال مي‌رسد. به هر حال اين حفريات و همچنين حفريات اطراف گؤي‌مسجد تبريز نشان مي‌دهد که تبريز، مرکز آذربايجان، از شهرهاي تاريخي جهان است، شهري که به علت عدم کاوش‌هاي علمي‌‌تا اين اواخر پيشينه‌ي باستاني آن زياد روشن نبوده و راجع به آن افسانه‌سرايي‌هاي زيادي مطرح مي‌شد.

منبع :