نوستالژي کتاب و کتابفروشي در تبريز

گروه گزارش: تبريز در سال هاي نه چندان دور به 'شهر کتاب' ايران معروف بود و شمار و عناوين کتاب هاي منتشر شده در آن همراه با کتابفروشي هاي پرشمار در اقصي نقاط شهر بعد از تهران همواره در رتبه دوم کشوري قرار داشت. فکر نوشتن اين خطور در گذر از کتابفروشي هاي خيابان طالقاني تبريز به ذهن ام خطور کرد و ناخواسته مرا به سال ها و دهه هاي دور برد.

در اين قدم زدن 10 دقيقه اي از مقابل کتابفروشي ها و انتشاراتي مانند 'ارک'، 'اختر'  'معرفت نو'، 'کلبه کتاب'(کتاب کلبه سي) و 'دهخدا' گذشتم و نگاه گذرا به ويترين اين مراکز فرهنگي و تغذيه فکري، ناخواسته مرا سوار بر بال نوستالژي کرد و به گذشته هاي تبريز برد. يادم آمد که در مطالعه تاريخ مطبوعات خطه فرهنگ خيز و فرهنگي پرور تبريز، به اسامي کتابفروشي ها و مطبعه هاي قديمي زيادي مانند 'سعدي'، 'فردوسي'، 'اسکنداني 'اميد'، 'عطايي' و ... برمي خورم که قدمت بعضي از آنها به بيش از يک قرن قبل باز مي گردد. هر چند شايد در روزگار بي رونقي نشر، کتاب و مطالعه سخن گفتن از تاريخ پرافتخار نشر و کتاب و کتابفروشي در تبريز، محل چنداني از اعراب نداشته باشد و برخي ها حتي قلم زدن در اين وادي را به سخره بگيرند، اما واقعيت برگرفته از تجربه ما و ديگران حاکي از وجود ارتباط مستقيم بين کتاب و مطالعه از يک سو و توسعه و ترويج فرهنگ به عنوان بن مايه پيشرفت ملل و تمدن_هاي بشري از سوي ديگر است. و از همين روست که نقبي به گذشته فرهنگي تبريز و يادي از وجود راسته هاي تخصصي کتاب و مطبعه مانند 'شيشه گرخانه' - يا به قول محلي ها 'شوشرخانا' - در بازار تاريخي تبريز، مي تواند ما را به ريشه هاي فرهنگي جايگاه ويژه تبريز در تاريخ معاصر ايران زمين رهنمون سازد. باز در همين راستا فراموش نمي کنم که روزي در يکي از کتابفروشي هاي ويژه فروش کتب مستعمل در پيرامون ميدان انقلاب تهران، سالنامه 'کيهان' سال 1335 شمسي را ديدم که در آن از تبريز به عنوان دوم شهر ايران از نظر جمعيت و شاخص هاي ديگر توسعه يافتگي ياد شده بود. آري! اگر روزگاري گفته مي شد که تبريز، چشم و چراغ ايران عزيز از منظر نوآوري  خلاقيت و پيشتازي فکري و فرهنگي است، بدون شک بستر و محمل وقوع اين اتفاق ميمون و مبارک، وجود کتابفروشي ها و انتشاراتي هاي پرشماري بود که بسياري شان بازمانده هاي نهضت 'مشروطه ' و 'تجدد ادبي' بودند و براي فرار از پشت ميز نشيني هاي اداري و متلک گويي هاي بازار به اين بيشه فرهنگي روي آورده بودند. البته جايگاه ويژه تبريز در مقوله 'کتاب' و کتابفروشي' تنها از نظر کميت و تعداد مهم نبود، بلکه کيفيت کتاب هاي منتشر شده در اين شهر و به ويژه کتابفروشي هاي معتبر و صد ساله با رويکرد انتشار کتاب آن را در ايران زبانزد کرده بود. و اين گونه بود که از دل نخستين کتابفروشي ايران زمين در جنب مسجد جامع امروزي تبريز - منظور کتابخانه تربيت - جرقه هاي مشروطه_خواهي و تجددطلبي در قالب انتشار 'گنجينه فنون' به عنوان نخستين مجله ايراني در حدود 117 سال قبل جرقه زد و سراسر ايران را فرا گرفت، هر چند که ميوه چينان اين رويداد تاريخ ساز در دو دسته انگلوفيل و روسوفيل نگذاشتند که کوشندگان واقعي انقلاب مشروطه، از ثمرات راستين آن برخوردار شوند. در هر حال کتاب و کتابفروشي در تبريز چند سال قبل از انقلاب مشروطه به واسطه رفت و آمد پرشمار ايراني هاي خطه آذربايجان به قفقاز، مصر، لبنان و عثماني جوانه زد و رفته رفته جان گرفت و شش دهه بعد به درخت تناوري تبديل شد که شهرت اش مرزهاي ملي را در نورديد. اما در سال هاي اخير به دليل عوامل چند متغيري مانند توسعه وسايل ارتباطي نوين و تضعيف فرهنگ مطالعه  بساط انتشاراتي ها و کتابفروشي هاي تبريز به تدريج برچيده شد و کتابفروشي هايي مانند 'فردوسي' و 'تهرانچي' جاي خود را به بوتيک لباس و 'سعادت' نيز به موبايل فروشي داد. به گزارش عصرآذربايجان به نقل از ايرنا، کتابفروشي 'شمس' در مقابل مصلاي تبريز نيز که روزگاري نه چندان دور متفکران و شخصيت هاي ادبي- سياسي تهران براي يافتن همتايان تبريزي خود در زمستان_هاي نفس گير تبريز در پستوي آنجا ميهمان مي شدند، با بيماري مرحوم 'مجيد آقا ارواني' و سپس درگذشت وي، چندي پيش تعطيل شد و امروز تنها تابلوي گرد و خاک گرفته اي از آن از سال هاي پرشکوهش به يادگار مانده است.

منبع :