بر اساس كاوش هاي باستان شناسي كه توسط پروفسور » كارلتون استنلي كون« در غرب درياچه اروميه - در غار » تمتمه« - صورت گرفت ،‌مستنداتي در زمينه سكوت انسان در آذربايجان غربي به دست آمد. با توجه به مطالعات علمي ، اين غار به دوره پارينه سنگي ميانه تعلق دارد. ديگر شواهد باستان شناسي از شكل گيري استقرارها و روستاهاي اوليه در نقاط مختلف آذربايجان غربي مانند تپه » حاجي فيروز« ،‌تپه » جلبر« تپه » اهرنجان«، »گوي تپه « ، تپه » حسنلو« و ديگر تپه هاي باستاني اين استان ، نشان از قدمت ديرينه سكونت انسان و شكل گيري فرهنگ و تمدن در اين منطقه دارد. آثار بدست آمده از حفاري هاي باستان شناسي و وجود كتيبه هاي گوناگون در اين استان نشان مي دهد جوامع انساني ساکن در اين منطقه در طول هزاره هاي دوم و اول ق . م با ساکنان مختلف فلات ايران وحتي خارج از فلات ايران ارتباطات گسترده اي داشته اند . وجود حکومتهاي (هوريان )،( لولوبيان )، ( گوتيان ) در تاريخ آذربايجان غربي نشان از پيشينه تاريخي و تمدني کهن در اين سرزمين دارد :هوريان:اين قبايل در بين كوه هاي زاگرس و درياچه اروميه مي زيستند. آن ها در هزاره دوم ق.م در بين النهرين شمالي ، سوريه ، سراسر فلات ارمنستان و مغرب آذربايجان پراكنده بودند . نام اين قوم در كتيبه «بغازكوي» مربوط به قرن پانزدهم ق.م آمده است. لولوبيان: اين قوم بخش وسيعي از قسمت «علياي رود» و «دياله» را تا درياچه اروميه و حتي فراتر تا شمال غربي آن، اشغال كرده بودند . قوم لولويي از اقوام آسيايي نژاد بودند و با ايلامي ها قرابت داشتند. از پادشاهان معروف اين قوم «آنوبانيني» (2200 ق.م) بود كه سنگ نوشته اي از او بر صخره اي در سرپل ذهاب هنوز پابرجاست. اين قوم در منطقه اي در جنوب غربي درياچه اروميه كه در كتيبه هاي آشوري به نام « زاموآ» از آن ياد شده است ، حكومت داشتند. گوتيان: عنوان «گوتي» (كوتي) در هزاره سوم و دوم ق.م به قومي اطلاق مي شد كه در مشرق و شمال غربي لولوبيان و احتمالاً در آذربايجان و كردستان زندگي مي كردند . آن ها در هزاره سوم ق.م در كوه هاي زاگرس اقامت داشتند. گوتيان در سال 2300 ق.م و هم زمان با سلطنت «نارامسين» پادشاه اكد در صحنه تاريخ ظاهر شدند. مطالعه و بررسي هنر ماد و هخامنشي نشان مي دهد مادها پيش از آنكه تحت تأثير بابل و آشور قرار بگيرند ، زير نفوذ عميق دو قوم لولويي و گوتي بوده اند. وجود دو نقش برجسته از اين دو قوم در سرزمين ماد - يعني نقش آنوبانيني پادشاه لولوبيان در سرپل ذهاب و نقش برجسته «هورين شيخ خان» در همان مكان- گواه اين امر است . بعد از اين اقوام ، قوم »مانا«ـ در اين سرزمين حكومت داشتند. آن ها در ناحيه »زآموا« در جنوب درياچه اروميه سكني گزيدند و دولت بزرگي را در مغرب ايران امروز تشكيل دادند. در سالنامه هاي آشوري از اين قوم و سرزمين آن ها نام برده شده است و پايتخت آن ها شهر »زيرتو« يا »ايزيرتو« بود. رييس نيا مي نويسد: " مانا قديمي ترين دولت معتبري است كه در اراضي آذربايجان تشكيل شد و پژوهندگان سعي در تعيين حدود نسبي قلمرو آن كرده اند." او به نقل از استاد سعيد نفيسي حدود دولت مانا را بين تبريز و درياچه اروميه از سويي و كرمانشاه از سويي ديگر محدود مي كند و از قول عبدالحسين زرين كوب نواحي جنوب شرقي درياچه اروميه تا حدود غربي خزر به ويژه حوالي مراغه تا بوكان و سقز را مسكن اقوام مانايي معين مي كند .در سال 1947 م در نزديكي شهر سقز و در روستاي زيويه آثاري از دوره مانا از خاك بيرون آورده شد. مردم « اوراتو» يا « آرارات» قومي بودند كه از سده نهم تا هفتم ق.م در ارمنستان كنوني و قسمتي از آناطولي شرقي ، آذربايجان و قفقاز سلطنت داشتند. اوراتوها از سويي با قوم مانا و از سوي ديگر با آشوري ها در جنگ و ستيز بودند. «سارگون دوم» پادشاه آشور در سال 713 ق.م شكست سختي به «روساي اول» پادشاه اوراتو در آذربايجان داد. در اين زمان ماناها بار ديگر به اوج قدرت خود رسيدند. مردم اوراتو برخلاف آشوريان قومي سازنده بودند و در احداث قنات و حفر نهرها و كشاورزي و تبديل زمين هاي باير به داير سخت كوشيدند . به علاوه آنان از فلزكاران ماهر دنياي قديم نيز به شمار مي رفتند.نژاد اين قوم مشخص نيست. زبان ان ها نه سامي بود و نه هندواروپايي ، بلكه از انواع زبان هاي آسيايي يعني قفقازي به شمار مي رفت و خط آنان ميخي و شبيه خطوط ميخي و آشوري بود.دولت اوراتو تا حدود يك قرن بعد از حكومت » آرگيشتي دوم« دوام آورد. در سال 585 ق.م تا زماني كه بين »كياكسار« پادشاه ماد و »اليات شاه ليدي« در كنار رود » هاليس« پيكار درگرفت، دولت ماد همواره به دولت اوراتو مي تاخت تا اينكه سپاهيان ماد شهر »توشپا« پايتخت اوراتو را به كلي منهدم ساخته و بدين ترتيب دولت اوراتو را منقرض كردند. در حدود سال 606 ق.م و با غلبه مادها بر آشور به تدريج سرزمين اوراتو جزو استان هاي ماد درآمد. از قوم اوراتو در آذربايجان غربي آثاري برجاي مانده است . مهم ترين آن ها عبارتند از سنگ نوشته بسطام در دژ معروف بسطام، سنگ نبشته كله شين به دو زبان آشوري و اوراتويي و سنگ نبشته موانا- هر دو كتيبه در موزه اروميه موجود است - و نيز تعداد زيادي تپه باستاني است كه آثاري از دوره اوراتويي در آن ها شناسايي شده است.كشور ماد را به مادر بزرگ و ماد كوچك تقسيم كرده اند . ماد بزرگ شامل ري ، عراق و عجم تا حدود كردستان و كوه هاي زاگرس بود و ماد كوچك آذربايجان را دربر مي گرفت. در زمان داريوش سوم « آتروپات خشره پوان» (ساتراپ) ماد كوچك بود. اين سردار ايراني در نبرد «گوئو كامل» (گوگمل) كه بين داريوش سوم اسكندر در نزديكي «اربل» روي داد، فرمانده مادها بود . با پيروزي اسكندر در اين جنگ سرنوشت دولت بزرگ هخامنشي تعيين شد. پس از اين جنگ آتروپات خشره پوان به دليل شجاعت و لياقت از طرف اسكندر به حكومت ساتراپ ماد برگزيده شد و پس از چندي آتروپات آن ناحيه را مستقل اعلام نمود.

پس از اين آذربايجان در فارسي ميانه »آتورپاتكان«، در آثار كهن فارسي »آذربادگان« يا »آذربايگان«، در فارسي كنوني»آذربايجان«، در يوناني »آتروپاتنه»، در بيزانسي»آذربيگانون»، در ارمني »آتراپاتاكان«، در سرياني »آذربايغان« و در عربي »آذربيجان« ناميده شد. ناحيه آتورپاتكان در طول دوره حكومت سلوكيان همچنان مستقيم ماند و يونانيان و جانشينان اسكندر نتوانستند آداب و رسوم تمدن يوناني را در آن محل اشاعه دهند. آذربايجان دراين زمان پناهاه زرتشتيان و تكيه گاه ايران در مقابل يونان شد. حكومت جانشينان آتورپات در آذربايجان در زمان اشكانيان نيز ادامه يافت و اين منطقه توانست كماكان استقلال خود را حفظ كند. سرانجام »اردشير بابكان« مؤسس سلسله ساساني بر حكمرانان آذربايجان استيلا يافت. از اين تاريخ اين منطقه استقلال خود را از دست داد . در دوره ساساني معمولاً كي از مرزبانان را به حكومت آذربايجان مي گماردند . در اواخر آن دوره ، حكومت آذربايجان در دست خاندان «فرخ هرمزد» بود و پايتخت آن «شنيز» يا « گنذب» - منطقه ويرانه هاي ليلان در جنوب شرقي درياچه اروميه- نام داشت .پس از فتح آذربايجان به دست اعراب قبايل عرب از بصره ، كوفه ، شام و يمن براي سكونت به آن جا روي آوردند و با خريد زمين هاي وسيع، كشاورزي را گسترش دادند و افراد بومي را رعيت خود ساختند. امراي عرب براي محافظت از زمين ها و احتمالاً رعاياي مسلمان خود از حملات ديگر مردم آذربايجان كه به اسلام نگرويدنده بودند، باروهايي در اطراف املاك وسيع خود مي كشيدند . فضاهاي داخل اين باروها به تدريج به صورت شهرهاي نسبتاً مهم درآمد. سلسله هاي ايراني بعد از اسلام مانند طاهريان، صفاريان، سامانيان و غزنويان كه از شرق ايران برخاستند و حكومت هاي مستقلي را تشكيل دادند، هيچ گاه نتوانستند قلمرو خود را به آذربايجان برسانند. در اين مدت كه از سال 205 هـ.ق - تأسيس سلسله طاهريان - شروع و تا سال 429 هـ.ق - آغاز حكومت سلجوقيان- ادامه مي يابد، حكومت هاي محلي متعددي قدرت را در آذربايجان به دست گرفتند. آخرين احكام مقتدر اين ايالت ، ساجيان (بني ساج) (317-276 هـ.ق ) بودند كه آن ها نيز خود عاقبت بر ضد خلفا قيام كردند .در دوره حكومت ساجيان و حكومت بعد از آن ، حكمراناني در قسمت شمالي رود ارس به حكام آذربايجان خراج مي دادند كه معروف ترين آن ها شيروان شاهان، خداوندان شكي ، حكام گرجستان ، رواديان و حكام ارمنستان بودند. در آغاز قرن پنجم هـ.ق تركان «غز» به فرماندهي سلجوقيان نخست به دسته هاي كوچك و سپس با تعداد بيشتر ، آذربايجان را به تصرف درآوردند .در نتيجه ، اهالي ايراني و نواحي ماوراي قفقاز و مجاور آن حكومت تركان را پذيرفتند. در سال 531 هـ.ق آذربايجان به دست «اتابك ايلدگز» افتاد. او و فرزندش تا حمله كم دوام « جلال الدين خوارزمشاه » (628-622 هـ.ق) بر آذربايجان حكومت كردند. با حمله مغولان و ورود هلاكوخان ايلخان (654 هـ.ق) آذربايجان مركز حكومتي بزرگي شد كه تا شام امتداد داشت . پس از ضعف ايلخانان مغول ، امراي مستقل از جمله « جلايريان»، «چوپانيان» و «تركمانان» در آذربايجان حكومت كردند . پس از تصرف آذربايجان به دست شاه اسماعيل اول صفوي (907 هـ.ق) آذربايجان سنگرگاه اصلي و مركز عمده گردآوري قواي نظامي براي شاهان صفوي شد. در دوره صفويه، آذربايجان محل جنگ هاي خونين ميان سپاهيان ايران و عثماني شد . بناي يادبود »سيدصدرالدين« - وزير اعظم شاه اسماعيل صفوي - در چهار كيلومتري چالدران گواهي بر اين ادعا است. پس از سقوط دولت صفويه، در دوره اي كه ايران عملاً ميان روس، عثماني و اشرف افغان تقسيم شده بود، آذربايجان در دست دولت عثماني ماند. ديري نپاييد كه نادر شاه افشار آن را از تصرف دولت عثماني بيرون آورد و در صحراي «مغان» تاج گذاري كرد....