سبزه ميدان زنجان در گذر تاريخ

گروه تاريخي: سبزه ميدان نام مکاني است که امروزه مرکز شهر زنجان محسوب مي شود و در اطراف آن بافت قديمي شهر زنجان قرار دارد .

گروه تاريخي: سبزه ميدان نام مکاني است که امروزه مرکز شهر زنجان محسوب مي شود و در اطراف آن بافت قديمي شهر زنجان قرار دارد .
در زير صحبت هاي فرج الله داودي را که درباره تاريخچه اين مکان است را مرور مي کنيم :
به باور عده‌اي، غم نان فراموشي مي آورد...! روزگاري براي خود دلبري داشت، کلاسي داشت، برو بيايي داشت، عجائب داشت و خاطرات و البته خطرات هم داشت! اصلا اهميت و موضوعيت شهر را غربا و تازه واردان چمدان به دست و توريست هاي خارجي با آن متر مي_کردند. يک هويت جغرافيايي و يک آدرس شهري بود و محل قرار و ملاقات جوانان ديروز بود. سبزه ميدان گردي يک فرهنگ شناخته شده و جا افتاده بود، يک شهر بود و يک سبزه ميدان. هميشه ايام شلوغ بود و پر جنب و جوش. وجود اماکن و عناصر آموزشي و فرهنگي و مذهبي و تجاري و انتظامي و ورزشي عواملي براي اين پويايي و جنبش هميشگي بودند.
 بازگشت به دوران گذشته و مرور خاطرات رفته در نوع خود زيباست. خيلي افراد سالمند و معمرين و کسبه و تجار قديمي شهر و داش مشدي ها و لوطي هاي جوانمرد شهر، آدم هاي بي غل و غش، موجوداتي با افکار بلند و قالب گرفته و محفوظات بس شيرين، گذر عمر خود و چين و چروک صورت خود را با تاريخ نانوشته اين ميدان قديمي گره زده اند. در تاريخ و ادبيات شفاهي زنجان آمده که اين ميدان حکومتي، همواره در گذر عمر پر فراز و نشيب خود، شاهد و ناظر و محل اصلي مرافعه و دعواهاي سياسي و اردو کشي ها و جبهه بندي ها و ميتينگ ها و اعتراضات مردمي و جنگ و گريزها و اعدام ها و جشن ها و سخنراني ها و ضجه‌ها و فريادها و .... بوده است.
چند سالي است پروژه کاران و طراحان سبزه ميدان بزرگ به پر و بال و پاي اين پير ساليان دور پيچيده اند و تمام راه هاي منافذ رسيدن اکسيژن به او بند آمده است و ظاهراً مي خواهند بَزَکَش کنند (اما به اصطلاح کشتي گيرها بُزکشش کرده اند!). اين تاريخ گوياي شهر ديگر ناي بلند شدن ندارد و فرسوده  و نالان شده و به هن هن افتاده است. ديگر نه از آدم هاي قديمي آن کسي مانده و نه ... هر چه هست نقل حکايت  سبزه ميدان مانند معجون هاي خوش مزه مغازه احد قنادي در دهه ي 50 کشدار و بلند است و نقطقه پاياني بر آن متصور نيست.
روزگاري اين ميدان حکومتي مستطيل شکل با برخورداري از مرکزيتي کالبدي و استقرار در هسته ابتدايي شهر و نيز با دارا بودن مرکزيت اجتماعي و گردشگري و تجاري يعني به جهت استقرار سه رکن محوري ولايت خمسه 1 - وجود اداره ماليه (بخش حکومتي) درجبهه شمالي ميدان، 2 - عناصر و اماکني مانند راسته بازار قيصريه و مسجد سيد ( بخش مردمي) در جبهه جنوبي ميدان 3 -  حضور اداره نظميه (قدرت سياسي) در هسته مرکزي ميدان، اهميت آن از منظر رجال و صاحبان قدرت و ثروت دو چندان تلقي مي‌شد، ولي امروزه با دگرگوني هاي مختلف اجتماعي و اقتصادي و خدماتي اين نقش کمرنگ شده و ضربان قلب آن به تپش افتاده است
در طي چند سال اخير با توجه به اقداماتي که دوائر و نهادهاي ذي ربط و مسئول در قبال اجراي طرح تفصيلي شهر زنجان و طرح جامع سبزه ميدان بزرگ انجام داده اند، تمامي بخش قدرت سياسي (عمارت بزرگ شهرباني) آن تخريب و به محل پارکينگ شهرداري طالقاني تبديل شده است و جداي از تعدادي مغازه در حال ريزش که با شمع هاي چوبي، چندين سال است سرپا و يا کله پا نگه داشته شده اند و به جز يکي و دو بناي تاريخي، نام و نشاني از بافت سنتي در مجموعه سبزه ميدان مشاهده نمي‌شود. (در حال حاضر کليه مراکز آموزشي و فرهنگي و واحدهاي دخانيات و قند و شکر و فروشگاه تعاوني فرهنگيان به انضمام کل مجموعه شهرباني سابق ((4/3/85)) تخريب شده است.)
*ميدان سبزه ميدان و مسجد سيد در دوره قاجاريه
اين ميدان ديوانخانه قديمي شهر که در آرشيو خاطرات تلخ و شيرين خود، نظاره گر بسياري از بازيهاي سياسي و اجتماعي و اردوکشي هاي خياباني بوده، در خاستگاه نخستين در شکل و شمايل يک محوطه وسيع در ضلع شمالي مسجد جامع زنجان و کنار باغ مصفاي سيد محمد باقر خان امجدي (امجد نظام) قرار داشته و بعدها با اجراي طرح تعريض معابر (1309/ ش) به عنوان يکي از ميادين اصلي شهر زنجان، در هنگام احداث خيابان پهلوي سابق (امام فعلي) در همان دوران 16 – 1313 شکل نويني به خود مي گيرد، به طوري که با تخريب مراکز حکومت قجري و عمارات و دارالحکومه قديمي و دواير وابسته در امتداد خيابان طالقاني تا مدرسه توفيق و با احداث معبر اصلي شهر در دوره پهلوي اول، قهراً آماده بازسازي و پوست اندازي مي شود.
به مرور زمان اين ميدان از طرف بلديه وقت، پر از گل و گياه و درخت شده و از آن به عنوان پارک نام برده مي شود و پيرامون آن را دکان ها و مغازه_هاي جورواجور اشغال مي کنند. ميداني پرجنب و جوش و با صفا که اينک گرد پيري بر سر و صورت تکيده اش نشسته است.ميدان قديمي سبزه ميدان که امروزه به علت گسترش افقي شهر ديگر داراي مرکزيتي فيزيکي نيست، محدوده مرکزي آن در خاستگاه ابتدايي، به عنوان بافت سنتي شهر، از معدود جاها و احتمالاً اولين پارکي بوده که، قشر روشنفکر و خانواده هاي متوسط شهر جهت تجمع و تفرج خود، هر شامگاهان از آن استفاده مي کردند.البته اين فرهنگ هنوز هم، با فراز و فرودهايي، لاکن با هويت جديدتر و با آدم ها و نشان هاي ديگر و با بر هم خوردن خلوت هميشگي پارک و در ترافيک سر در گم و هواي آلوده آن حوالي کماکان به حيات بي رمق خود ادامه مي دهد.به جاي مغازه هاي معتبر و پرکار و ثروتمند اطراف سبزه ميدان، شغل هاي ديگر و آدم هاي جديدتر آمده اند و شايد قديمي ترين مغازه،  همان داروخانه حکيميان و چند تاي ديگر باشند که هنوز به تاريخ و گنجينه خاطرات نپيوسته و بقچه بندي نشده اند.
ديگر خبري از صداهاي موزون و با قاعده چاپخانه آقاي مغازه (اقبال) و چاپخانه حاج علي اکبر شيشه چيان (توانا) و مطبعه حاج عزت الله رستمخاني نيست.
مطب مسنني دکتر ادوارد اساطوريان »ارمني مراغه اي« و آقاي امير اصلاني و دکتر فيروز -  فيروز بخت تبريزي، دکتر احمد قنات آبادي  دکتر عليمراديان در ضلع شمالي و جنوبي سبزه ميدان غيب شده اند.
و در همين سياق البته، مغازه و دکه ناشران معرفت و فرهنگ حاج صمد سعادتي خمسه و محمدعلي واهبي و کريم زعفري به همراه دفترخانه (بالا خانا) ثبت اسناد ملا محمدعلي خوئيني (آل اسحق) و عکاسخانه فيروز جميلي و پارس و مغازه حاج جلال پرتقالي و نامه نگاري علي رستگار و قهوه خانه فرج فخار و کافه قنادي تراب رضايي و حسن بستني‌چي و عبدالله بستني‌چي و ساندويچي مهدي اديب و مغازه شکسته بندي و قصابي!! مشهدي مختار و کافه رستوران برادران مقدم و گاراژهاي مسافربري ايران غرب و حقاني و دکان سنگکي عبدالله خوشکام و مغازه سلماني آقاي يگانه (تمبر فروشي سال هاي اخير) و خياط خانه آقاي فضلي و غيره ديگر موارد جاي خود دارد.
 از مناره‌ها و گلدسته هاي مسجد دارا و حمام دوشي و نمره دار بلديه زنجان و سينما ي صندلي دار ستاره آبي مهندس کوشان و حتي از به اصطلاح بي چهرگان مشهور شهري نظير اکبر لامپا، علي آقا سرتيپ، آقا ولي »سياري«، علي پامميخ، فتي »فتح الله« و ديگر پاتوق داران ريز و درشت و مشتريان دائمي ميدان و پارک سبزه ميدان، اثري باقي نمانده است.
*سبزه ميدان دهه  50
به نقل از يکي از زنجاني هاي قديمي، در همان ايام، زنجان را شهرداري بود مدير و مدبر، جناب امير هوشنگ محتشم که انصافاً در آبادي شهر همت گمارد. به اتمام رساندن پروژه ميدان بلوار و بازسازي سبزه ميدان، آن هم درست در برابر بازار قيصريه -  جائي که دو مجسمه شير سنگي بر ورودي آن، جا خوش کرده اند [کرده بودند] از جمله زحمات ايشان به حساب مي آمد.
با تلنگري به ادبيات رفته بر شهر زنجان، اين پارک قديمي در محدوده ميدان اصلي شهر با قرار گرفتن در سطحي پايين تر از معبر عمومي و با جداره اي در دور خود، روزگاري با آب نما و دخترکان کوزه بغل کرده و سوار بر موج آب هاي فوران حوض  و درختان کهن و استقرار در بافت پر تراکم، محل تفرج و گشت و گذار شهروندان بوده، و در واقع سبزه ميدان نوردي جزء فرهنگ عمومي بوده و در اين اثنا علاوه بر مرفهان و دارايان و يقه سفيدهاي شهر، حتي اقشار زير متوسط و کم درآمد و کارگران و مهاجران روستايي و لمپن‌هاي شهري هم، از اين عنصر و فضاي شهري در ساعاتي از روز استفاده مي_کردند. در حال حاضر نيز و با وجود ضربان قلب، با کاربري تفريحي سنتي و ايفاي نقش استراحت گاه و تنفس گاه شهري براي قشر به خصوصي، در واقع نوعي پاتوق شهري رفقا قلمداد مي شود. و در اين راستا و با وجود ناملايمات و ناسازگاري‌هاي گوناگون، هنوز هم رونق خود را به طور کامل از کف نداده است، به طوري که از ساعات اوليه روز، نيمه پويا و با آغوش باز و بي هيچ چشم داشتي، پذيراي اقشار و طبقات خاصي از اهالي شهر و مسافران ساک به دست و ... مي باشد. و صد البته امروزه قدم زدن در پياده راه هاي مرکزي شهر و جلوي مغازه ها که در تصرف کامل کسب و کار است!! نفس گير و ملال آور شده است.به گزارش عصر آذربايجان به نقل از راه دانا،مجموعه سبزه ميدان زنجان با قدمت ديرينه، به عنوان يک ميراث با ارزش که در گذر روزگار و ادوار مختلف تاريخي و اجتماعي از تحولات چشمگيري بهره مند بوده، بدون شک اهميت حفظ و مرمت آن و همچنين ساماندهي محدوده آن بر کسي پوشيده نبوده و نيست.

منبع :