نگاهي تاريخي به قلعه«دم دم» اروميه و خان چنگ زرين

گروه تاريخي: قلعه »دم دم«، در سال 1018 ‏هجري قمري بر فراز کوهي به همين نام در ارتفاعات روستاي بالانج در 18 کيلومتري جنوب غربي اروميه و بر روي بستر يک قلعه باستاني اورارتويي، به دست اميرخان، والي اروميه با اجازه از شاه عباس ساخته شده است. اما داستان قلعه »دم دم« و جنگ تن به تن اميرخان چنگ زرين يکدست، به همين جا ختم نشد.

کيومرث حاجي‌محمدي

گروه تاريخي: قلعه »دم دم«، در سال 1018 ‏هجري قمري بر فراز کوهي به همين نام در ارتفاعات روستاي بالانج در 18 کيلومتري جنوب غربي اروميه و بر روي بستر يک قلعه باستاني اورارتويي، به دست اميرخان، والي اروميه با اجازه از شاه عباس ساخته شده است. اما داستان قلعه »دم دم« و جنگ تن به تن اميرخان چنگ زرين يکدست، به همين جا ختم نشد.
قلعه دم دم امروزه در 3 کيلومتري جنوب روستاي بزرگ آباد از توابع بخش مرکزي اروميه قرارگرفته و ابعاد آن 450*250 متر است. اين قلعه در ارتفاع حدود 70 متري از سطح زمينهاي اطراف و برروي بستر صخره اي کوهستان قرار گرفته و از شمال و جنوب، به پرتگاه مرتفعي منتهي مي شود. بنا به نوشته اسکندر بيگ، منشي شاه عباس قلعه از پنج قسمت تشکيل شده است که امروزه هيچيک برجاي نمانده است. اين قلعه اولين بار توسط باستان شناس آلماني، ولفرام کلايس مورد شناسايي و بررسي قرار گرفته وتوسط آقاي دکتر خطيب شهيدي جزو محوطه هاي اورارتويي و با عنوان زندان صفوي معرفي گشته است.(خطيب شهيدي، 1373 : 347)
وجه تسميه
درمورد وجه تسميه اين قلعه در کتاب معاني برخي از اسامي کهن و ايراني در زبان کردي نوشته رحيم اشنويي محمودزاده چنين آمده است: در کردي معني دم دم عبارت است از تکرار کلمه دم که به معني دماغ مي باشد و دم دم به معني جايي است که به صورت دماغ يا دماغه جلو آمده است. اين قلعه بر روي کوهي قرار گرفته که تقربياً از سه طرف داراي ايوان هاي سنگي است و بالا رفتن از آن بطور معمولي امکان پذير نيست و اين ديوارها به صورت دماغ يا دماغه هاي سنگي نمايان هستند که به کردي دم دم ناميده شده است(اشنوئي محمود زاده 1383:389)
احداث قلعه دم دم
قلعه دم دم در سال 1018 ‏هجري قمري بر فراز کوهي به همين نام درارتفاعات روستاي بالانج در 18 کيلومتري جنوب غربي اروميه مجددا بر روي بستر يک قلعه باستاني اورارتويي که آثار ديوارهاي لاشه سنگي،خشکه چين آن به ارتفاع يک متر در ضلع غربي برجاي مانده به دست اميرخان، والي اروميه با اجازه ازشاه عباس ساخته شده است( افشار سيستاني:1369،579).
داراي حصار محکم و دروازه اي از سمت جنوبي بوده است. ‏قلعه مزبور از پنج قسمت تشکيل مي شود که عبارت است از: قسمت اصلي، قسمت پايين و بيرون دروازه شرقي، در قسمت شرقي قلعه و منتهي اليه صخره، برجي عظيم بنا شده که خود در حکم قلعه بوده است.آب مصرفي قلعه از حوضي تامين مي_گرديد که با آب باران پر مي شد. ‏در قسمت شمالي قلعه چشمه اي است که آب کمي دارد. در کنار ‏چشمه حوضي قرار گرفته که با گنبدي پوشانيده شده بود و براي حفاظت از آن نيز برجي احداث شده بود که به قسمت اصلي متصل است. در قسمت جنوبي داخل قلعه گودالي احداث شده بود که زمستان ها با يخ وبرف پر مي شد وزير آن حفره اي ساخته شده بود که در ايام کم آبي از آن استفاده مي شد. براي محافظت اين قسمت نيز قلعه مانندي، بنا شده بود که آن را جاي يخ يا جاي برف مي گفتند. در فاصله 200 متري ضلع جنوب غربي نيز قبرستاني وجود دارد.
ساخته شدن دم دم به نقل از روضه الصفويه
قلعه ايست بر فراز پشته اي رفيع که از يک حدش طريقي که بر آن عبور به مشقت ممکن است و بر حدود ديگرش به هيچ وجه امکان مرور نيست. در دامن اين پشته رفيع چشمه ايست که به خوردن محافظان آبش وفا نمي کند، اما اگر نباشد دوابشان از آب بي بهره مي مانند لهذا به جهت محافظت آن برجي رفيع بر سر چشمه احداث نموده اند و طريقي متين به قلعه متصل ساخته بر آن محافظان واداشته اند. در داخل قلعه مخزني جهت محافظت برف پرداخته اند که در اوقات زمستان برف در آن مخزون داشته جهت خواص اهل قلعه مقرر است چون آن قلعه به اتمام انجاميد به ذخاير بسيار و آلات حرب بيشمار و موازي پنج هزار گرد از ابطال رجال مشحون گردانيد(ص808).
واگذاري حکومت اروميه و اشنويه به اميرخان به نقل از ملا جلال
مقارن اين حال چلاق امير خان برادوست که نواب کلب آستان علي دست مرصعي بجهت أو ساخته ، بشرف بساط بوسي مشرف شد وقوچي بيگ نيز بشرف پاي بوس مشرف شد روز ديگرش چلاق امير خان بخلع فاخر ازقبا و بالا پوش قيمتي و تاج و منديل تمام زر و جيقه مرصع و اسب وزين مرصع با چهارده نفر از اعيان ملازمانش بخلع فاخر سر افراز شدند و روز ديگر مرخص شده بجانب ارومي واشني که مقر حکومتش بود رفت و در هشتم رجب ملازمان زکرياخان کرد و زينل بيگ محمودي آمده با تحف و عرايض، و اظهار يک جهتي نمودند. وقايع سال يکهزار و چهارده (منجم يزدي ص 299).
اظهار سرپيچي اميرخان به نقل از روضه الصفويه
آنگاه به اعلان کلمه عصيان و اظهار مخالفت پادشاه زمان زبان گشوده قاصدي به درگاه قبصر ارسال داشت که : نخست اين مملکت به انحراف طريق اين جماعت از حوزه تصرف پادشاه بحر و بر بيرون رفته، بيت:از کرده خويشتن پشيمانم/جز تو به رهي دگر نمي دانم.
و در مقام مجازات و تدارک مافات از قزلباش روگردان گشته طريق مخالفت ايشان مي پيماييم و باز نوعي مي نماييم ( 436 الف) که اين مملکت به سعي اين جماعت داخل محروسه پادشاه بر و بحر گردد، اما سرداري صاحب شکوه با عسکري انبوه بدين مملکت ارسال بايد گردانيد تا اين جماعت به مرافقت آن سپاه نهايت اتفاق به عمل آورد). چون بر حسب استدعاي وي مراد پاشا با آن جنود بي اندازه متوجه آذربايجان گرديد آن أقطع نيز رخت معاندت به آن قلعه کشيد و در ولايت اصفهان چنان که مذکور گرديد در حين مراجعت از مازندران و وصول گروه جلالي بدان بلده جنت نشان اين اخبار موحش مسموع بارگاه جلال گرديد. بنابراين در شهور سنه سبع عشر و الف [ 1017 ه 1608 م.] پادشاه مخالفت گداز لواي عزيمت به طرف آذربايجان مرتفع گردانيد(ص 808).
سرانجام اميرخان چنگ زرين
سرانجام مجراي چشمه آبي را که به داخل قلعه جاري بود، يافتند و آب را از قلعه نشينان قطع کردند و مدت 21 روز اهالى داخل قلعه از بي آبي به سختي و مضيقه افتادند، از قضا در اين هنگام آسمان ابري شد و آب باران، آب انبارها را پر کرد. اعتمادالدوله چون ديد با قطع آب نيز کاري از پيش نرفته است، فرمان حمله داد و گفت هيچ کس حق ندارد تا دم مرگ دست از تلاش بردارد. لشگر قزلباش در اين حمله تا خود را به ديوار قلعه رسانيدند کشته و زخمي زيادي دادند.
جنگ بسيار خونين انجام گرفت و مدتي ديگر جنگ به همين طريق ادامه داشت. عاقبه الامر قزلباشان توانستند در قلعه رخنه هايي ايجاد کنند و يکي از برجهاي قلعه را متصرف شوند. اندکي بعد بر اثر گلوله باران توپ کنگره اي که پير بداغ مکري دژ دار آنجا بود فرو ريخت و پسر امير خان با يک عده که مستحفظ و مدافع آن بودند، به دست قزلباسها افتادند. اندک اندک نيروي اميرخان به تحليل رفت و عده زيادي از جنگجويانش نيز گريخته بودند. در اين هنگام اعتماد الدوله سپهسالار ناگهاني مرد و محمد بيگ بيگدلي به جاي او به فرماندهي رسيد. امير خان مي دانست که سرانجام در برابر آن همه سپاهي و انبوه سلاح و مهمات نمي تواند ايستادگي کند؛ نامه براي بيگدلي نوشت که اگر متعهد شود برايم ايجاد مزاحمتي نکنيد تا شخصا به حضور شاه بروم و مطالبي که هست با او درميان بگذارم. حاضرم قلعه را تخليه کنم، بيگدلي بسيار خوشحال شد و موافقت کرد. اميرخان از قلعه بيرون آمد و به خيمه و خرگاه بيگدلي رفت. بيگدلي در چادر خود او از او پذيرايي شاياني به عمل آورد و صميمانه با وي برخورد کرد. حسن خان استاجلو – که بسيار آدم خودخواهي بود و نسبت به امير خان کينه زيادي در دل داشت – از راه حيله و تزوير گفت: شما شئون و حيثيت اميرخان را ملاحظه نکرده ايد که او را با آدم ها پيش در يک محل جا داده ايد. بهتر است که همراهانش را در ميان سپاهيان خود جاي دهيم. بيگدلي سخن او را پذيرفت و تنها اميرخان و چند نفري معدود از نزديکان او را در خيمه خود باقي گذاشت. در اين وقت الياس خليفه مشاهده کرده که خان ابدال و جماعت او همچنان مسلحند. به نوکران خود گفت اين شرط مهمانداري و پذيرايي نيست. اينها بايد استراحت کنند، بياييد و اسلحه آنها را جمع کنيد. خان ابدال مکري که در آن جمع حاضر بود دانست که حيله اي در کار است. حاضر نشد. نه خود و نه افرادش سلاح را از خود دور کنند؛ اما الياس خليفه دست بردار نبود و مي خواست به زور سلاح را از خان ابدال بگيرد. خان ابدال در يک فرصتي با شمشير او را کشت و بعد به افرادش نيز حمله برد و به اين ترتيب جنگ تن به تن و بسيار سختي در بين همراهان امير خان برادوست و مکري با افراد بيگدلي درگرفت و تمام آن افراد سلحشور برادوست و مکري کشته شدند و اميرخان يکدست، آن جنگجوي بي نظير سرانجام جام شهادت نوشيد(مشاهير کرد، فرمانروايان برادوست، ص353).
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از کردپرس، اميرخان بعد از امير خالد بيگ پازوکي، مشهور به چنگ زرين، حاکم نواحي ((خنس، ملازگرد و اچکان موش))، دومين امير يکدست در زمان خويش مي باشد(مردوخ،360). قلعه دم دم در سال 1142 هجري قمري به دستور نادرشاه افشار تا پي آن تخريب گشت(انزلي،240)

منبع :