وقفنامه ربع رشيدي؛ گنجينه‌اي به گستره‌ي يک دنيا

گروه فرهنگي: ربع رشيدي متعلق به خواجه رشيدالدين فضل الله همداني، يکي از چهره‌هاي شاخص علم طب و سياست در دوره چيرگي مغول‌ها بر ايران(قرن هفتم و هشتم) است.

گروه فرهنگي: ربع رشيدي متعلق به خواجه رشيدالدين فضل الله همداني، يکي از چهره‌هاي شاخص علم طب و سياست در دوره چيرگي مغول‌ها بر ايران(قرن هفتم و هشتم) است.
در زماني که همه به دنبال کسب منفعت و قدرت از حاکمان ايلخاني بودند، او با کنار زدن مخالفانش پزشک و وزير دربار ايلخاني بود و ارادت خاصي به فرهنگ ايران داشت.
خواجه ابتدا يهودي بود اما بعد مسلمان شد و از ارادتش به علم و فرهنگ کاسته نشد. وقتي به مقام وزارت رسيد، اوضاع سياسي و فرهنگي ايران در حساس ترين حالت‌ها قرار داشت و در همين دوره(حدود 700 سال پيش) بود که تصميم گرفت تا براي جلوگيري از نابودي گنجينه‌هاي گرانبهاي تحقيقات و کتاب‌هاي تاريخي، فرهنگي و علمي، يک مجموعه بزرگ علمي، آموزشي و پژوهشي که موسوم به دانشگاه امروزي و حتي فراتر از آن است داير کند که نام آن نيز ربع رشيدي بود.
ربع رشيدي در حومه شهر تبريز (پايتخت سلسله ايلخانان) به دليل داشتن چهار دانشکده (چهار در عربي به معناي ربع است) و ساير امکاناتي چون کتابخانه، دارالايتام، مسجد، بيمارستان، کارگاه‌ها و ... مرکزي منحصر به فرد و هم تراز با مراکز علمي مطرح دنيا قلمداد مي‌شد و يک شهر علمي براي خود بود و خواجه رشيد نيز براي فعاليت آن از هيچ چيزي کم نمي‌گذاشت.
خواجه براي تداوم فعاليت اين مرکز ارزشمند، دارايي‌هاي بسياري از شهرهاي مختلف را که در دوران وزارت به دست آورده بود، وقف کرد که تنها يک نسخه خطي از اين وقفنامه در دنيا موجود است و آن هم در کتابخانه مرکزي تبريز نگهداري مي‌شود.
در ادامه زندگي بر وفق مراد خواجه نبود و مخالفت‌هاي سياسي و توطئه‌هاي مختلف باعث شد تا خواجه با اتهام توطئه عليه پادشاه به قتل برسد. بنا بر قانون آن زمان حکومت‌هاي مغول نيز خانواده و بستگان خواجه رشيد نيز به قتل رسيدند و اموال و دارايي‌هايشان به غارت رسيد که يکي از فاجعه بارترين اين اقدام، غارت و ويراني مرکز علمي ربع رشيدي بود. به طوري که هيچ چيزي جز ديوارها و ويرانه‌هاي اين مجموعه باقي نماند.
مي‌توان گفت تنها چيزي که خواجه رشيدالدين فضل الله همداني براي نسل‌هاي بعدي حتي بعد از گذشت 700 به يادگار گذاشته است، وقفنامه ارزشمند ربع رشيدي است. اين وقفنامه که گستره آن به چندين استان کشور و ساير ممالک همسايه مي‌رسد(هشت استان و شش کشور)، يک دفتر حسابداري جامع با جزئيات تمام و کمال است که در طول دوران‌هاي گذشته، اديبان و بزرگان بسياري بر سنديت آن شهادت داده‌اند.
نسخه اصلي وقفنامه ربع رشيدي با خط نسخ و ثلث
بر اين اساس اکبر تقي پور، کارشناس مسئول آزمايشگاه مرمت و نسخ خطي کتابخانه مرکزي تبريز در خصوص اين نسخه گرانقدر تاريخي، به ايسنا، مي‌گويد: نسخه اصلي وقفنامه ربع رشيدي با خط نسخ و ثلث توسط خواجه رشيدالدين فضل الله همداني و حاکم وقت تبريز نوشته شده است.
وي مي‌افزايد: کاغذ اين وقفنامه 382 صفحه‌اي از نوع خانبالغ بوده و موضوع آن مربوط به اموال و دارايي‌هاي منقول و غيرمنقول خواجه در شهرهاي مختلف ايران (از جمله تبريز، اصفهان، مراغه، يزد، شيراز) و کشورهاي عراق، ترکيه و سوريه است.
وي خاطرنشان مي‌کند: تک به تک مشخصات اموال، نحوه تقسيم بندي، محل خرج آورده‌هاي آن اموال و نحوه تقسيم سود آن بين افراد مختلف به صورت دقيق در اين وقفنامه عظيم آمده و به نوع خود گنجينه ارزشمند و نظام کامل حسابداري محسوب مي‌شود.
تقي پور مي‌گويد: انواع بيمارستان‌ها، محلات، دکان‌ها، مساجد، واحدهاي مسکوني، باغات، کارگاه‌ها و ... در اين وقفنامه آمده و گستره آن بسيار زياد است. علامه حلي نيز براي گواهي اصالت آن در يکي از صفحات وقفنامه شهادت داده است.وي در خصوص زمان نگه داري اين وقفنامه در کتابخانه مرکزي تبريز، مي‌افزايد: اين گنجينه ارزشمند سال‌ها در اختيار خانواده ذکاءالدوله سراج مير بود و حدود 70 سال پيش ايرج افشار، عبدالعلي کارنگ و مجتبي مينوي اين خانواده را راضي کردند تا وقفنامه خواجه را جهت حفظ آن براي نسل‌هاي آتي به کتابخانه اهدا کنند.
وي تاکيد مي‌کند: اين وقفنامه اولين اثر ثبت شده از ايران در حافظه جهاني يونسکو است.
وقف موقوفه ربع رشيدي با نيت "علم الاديان و علم الابدان"
حجت الاسلام والمسلمين سيد شهاب الدين حسيني، مديرکل اوقاف و امور خيريه آذربايجان شرقي در خصوص نيت خواجه رشيد براي موقوفاتش، مي‌گويد: دو نيت عمده خواجه رشيدالدين همداني در موقوفه ربع رشيدي "علم الاديان و علم الابدان" است.
وي مي‌افزايد: خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني يکي از حکما، مفاخر، مفسرين و طبيبان حاذق قرن هفتم هجري بوده و يک دانشگاه عظيم وقفي را با 12 هزار دانشجو از ايران و کشورهاي مختلف در تبريز بنيان گذاشته و مجموعه ابواب البرّي در خيابان عباسي تبريز احداث کرده و مجموعه‌هاي متعددي را در سال 703 هجري قمري وقف اداره اين مجموعه کرده است.
وي خاطرنشان مي‌کند: خواجه رشيدالدين با دو نيت اصلي اين مجموعه را وقف کرده که هزينه علم الابدان و علم الاديان شود و در درون وقف نامه نيت مجددي را قرار داده که اگر اين ابواب البر در شهر تبريز از بين رفت و اگر به جاي اين مجموعه، جايگاه ديگري بنا شد، هزينه‌ي آنجا شود و اگر جايگاه ديگري تاسيس نشد، نيتي را در وقف نامه تدوين کرده که هزينه طلاب علم، مرضي، فقرا و مساکين شود.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از ايسنا،حسيني با اشاره به اين‌که اين موقوفات در هشت استان موجود است، عنوان کرد: با پيگيري‌هايي که صورت گرفته اداره‌اي براي احياي موقوفات ربع رشيدي در تبريز با عنوان اداره ناحيه چهار ايجاد شده که به موقوفات و دبيرخانه کشوري ربع رشيدي با مسئوليت آذربايجان شرقي براي احياي املاک وقفي خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني مي‌پردازد.

منبع :