گروه تاريخي: تاريخ آذربايجان در حوزه هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و ديني همواره با محوريت دين و تبلور آموزه هاي شيعي درهم آميخته است و مرثيه سرايي، مداحي و ادبيات عاشورايي در آن همچون نگيني درخشان خود نمايي مي کند. بررسي سير تاريخي ادبيات ديني و محرم در حوزه زبان ترکي نشان دهنده عمق، استواري و بي مانندي توان شعراي اهل بيت (ع) و مديحه سرايي اين خطه از ايران اسلامي است که در طول تاريخ شخصيت ها و ادباي متعدد و توانمندي را به جهان تشيع معرفي کرده است. ادبيات عاشورايي در آذربايجان هر چند قدمتي افزون بر 400 سال دارد، اما مي توان ادعا کرد که اين ادبيات مورد وثوق و اعتماد مردمي، در دوران معاصر پيشرفت و رشد سريع تري به خود گرفته است و در اين دوره هاي زماني هر ميزان مذهب تشيع در گستره اجتماعات مردمي ترک زبانان وسيع تر شده است، به همان مقدار جلوه هاي مترقي از آيين ها و ادبيات مراثي نمود بيشتري داشته است. عشق و علاقه به اهل بيت (ع) همواره يکي از ويژگي ها و خصوصيات اخلاق اجتماعي، ديني و حتي سياسي و اقتصادي مردم آذربايجان است که جنبه ها و ابعاد مختلف آن را در سوگواري هاي ايام محرم و نهضت عاشورا مي توان يافت. به گواه تاريخ گرايش به مذهب تشيع و عميق تر شدن پايه هاي آن در باور عموم مردم آذربايجان از دوران صفوي آغاز و در طي دوران مختلف تاريخي با صلابت و پايداري خاصي ادامه پيدا کرده است. نگاهي به تاريخ آيين ها، مديحه سرايي ها و آثار شعراي مرثيه سراي نامي خطه آذربايجان، بهترين راه براي شناخت زواياي مختلف ادبيات محرم و عاشورايي اين منطقه است که امروز نمودهاي عيني و بسيار وزين آن را در شهرهايي همچون تبريز، زنجان، اردبيل، اروميه، بخش هايي از استان هاي همدان، تهران و البرز و حتي در کشورهايي همچون جمهوري آذربايجان و ترکيه و شهرهاي ترک زبان شمال عراق از جمله کرکوک شاهد هستيم. مرثيه سرايي و تعزيه خواني در تاريخ آذربايجان از قدمتي بسيار طولاني برخوردار است به گونه اي که در آثار ترکان قديم بر مي آيد، اين مردمان ماتم را 'يوغ ' و سوگ سرود را ' آغي ' مي گفتند.آنان اغلب در سوگ عزيزان از دست رفته خود قطعاتي سوزناک و مرثيه گونه مي سروده اند که به آن 'ماني' يا همان باياتي امروز و دو بيتي مي گفتند. 'قوپوز' که امروز به عنوان ساز موسيقي فولکوريک آذربايجان مشهور است، در دوران تاريخي پيشين همراه با سوگ نامه هاي مردمي نواخته مي شد تا غم نهفته در اشعار را سوزناک تر کند.از دوره صفويه که تشيع به عنوان مذهب رسمي ايران اعلام شد، در آذربايجان و برخي مناطق شيعه نشين عراق که ترک هاي شيعي مذهب در آنها ساکن بودند، مرثيه سرايي و تعزيه خواني به زبان ترکي، مراثي و مصايب اهل بيت (ع) منحصر شد و توجه شاعران و نوحه سرايان شيعه بيش از پيش به حادثه خونين و جانسوز کربلا و شهادت مظلومانه سالار شهيدان و يارانش معطوف شد. بر اساس اسناد تاريخي، 'ملا محمد فضولي' بزرگترين شاعر عارف ترک زبان متوفي به سال 997 هجري قمري و مدفون در کربلا، نخستين شاعر شيعي است که در مدح و رثاي چهارده معصوم (ع) مراثي و مدايح ماندگار و پرسوز و گدازي سروده است. اين شاعر و عارف نامي جهان اسلام علاوه بر اشعار مختلف در قالب هاي شعري، کتاب معروف خود 'حديقة السعداء' را به نظم و نثر ترکي آذري در 10 باب تأليف کرد که بخش اعظم آن به واقعه کربلا اختصاص دارد. ' نظام الدين محمد توفارقانلي' از ديگر شاعران و مديحه سريان نامي آذربايجان در قرن يازدهم هجري قمري است که اشعار جانسوز و بسيار زيبايي در رثاي امام حسين (ع) و يارانش دارد.او، فرهنگ عاشورايي شهادت و فداکاري در راه دين خدا و مبارزه با دشمنان حق را سرلوحه و جانمايه اشعار مرثيه اي خود قرار داده است.'سيد فتاح مراغه اي' متخلص به 'اشراق' نيز از شاعران قرن دوازدهم هجري آذربايجان است که به دو زبان فارسي و ترکي در ماتم شهداي کربلا مرثيه هاي زيبايي سروده است. اما ادبيات محرم و عاشورايي در آذربايجان تنها به جامعه مردان تعلق ندارد و بسياري از بانوان و کنيزه هاي حضرت زهرا (س) بوده اند که هر چند کمتر نامي از آنها باقي مانده است، اما به گواه تاريخ تعدادي از نوحه هاي آيين هاي تعزيه در اين خطه از آن بانوان عاشق ولايت و امامت بوده است.'خورشيد بانو ناتوان' يکي از نمونه هاي اين بانوان است که در قرن سيزدهم هجري قمري در جمهوري آذربايجان کنوني و شهر شوشا زندگي مي کرد که به دو زبان ترکي و فارسي شعر مي سرود. خورشيد بانو، مرثيه ها و سروده هاي سوگناکي در ماتم امام حسين (ع) و شهداي کربلا دارد که از مشهورترين اشعار عاشورايي تاريخ ادبيات آذربايجان به شمار مي رود. اين شعرا و مديحه سرايان در حقيقت پايه ها و اساس ادبيات عاشورايي در آذربايجان را بنيان نهادند تا اينکه در تاريخ معاصر شعرايي همچون حسين شاني تبريزي، سيد رضا حسيني (سعدي زمان)، صافي مرحوم، مرحوم منزوي اردبيلي، محمدحسين جنتي (صحاف تبريزي)، اعظمي تبريزي، منعم اردبيلي، ميرزاحيدر صراف، انور اردبيلي، مرحوم روفه گر، استاد عابد تبريزي، استاد يحيوي، استاد نظمي تبريزي، مرحوم حاج حيدر شبگرد (خوندل)، کلامي زنجاني، حاج غلامرضا عيني زنجاني و در نهايت شاعر عاشق و دوستدار اهل بيت (ع) ' شهريار' که با مديحه ها و مرثيه هاي خود، نه تنها بر غني سازي ادبيات ترکي افزودند، بلکه توان ادبيات محرم در تشيع را روز به روز قدرتمند تر و پرصلابت کردند. نقطه جالب توجه در سروده هاي شاعران مديحه سراي آذربايجان اين است که آثار فارسي اين شعرا دست کمي از اشعار ترکي نداشته و امروز در اغلب آيين ها، تعزيه خواني ها و مراسم هاي سوگواري از آنها به مراتب بيشتر از آثار شعراي فارس زبان استفاده مي شود که نمونه اي از اين اشعار در آثار مرحوم شاني متبلور است.مرثيه سرايان آذربايجان به قدري در به نظم کشيدن حادثه کربلا تبحر داشته اند که براي هر روز و هر واقعه غمناک، عزليات، رباعيات، ترکيب بندها و تصنيف هاي بي نظيري خلق کرده اند که در پايان به نمونه هايي از اين آثار به زبان شيرين ترکي اشاره مي شود: ترکيب بندي براي شروع محرم از مرحوم 'شاني': باشلاندي تکايـاده عَـزاسي شـهِ دينون مظلوم آقامون؛ يعني حُسَين اِبنِ عَلينون زهرايه جگرگوشه؛ اورَک بندي نَبينون قاره گئيينوب اَگنينه عاشقـلـري يکسر بـو آيـدا شهـيـد اؤلدي او دلبند پيمبر تولاندي زمان؛ گئچدي بيرايل؛ گَلدي محرَّم عشق اَهلي دوتا؛ عشق شهنشاهينَه ماتَم قلبيمده نده ن دور چؤخالور غُصّه ايلَن غَم اَيّــام عَــزاداري شـــاهِ شُــهَــدادور **مرحوم صحاف تبريزي؛ حسينه انس و جان آغلار بو آيدا امام عصر قان آغلار بو آيدا گلوب موجه بو آي بحر مصيبت بو آيدا دولدوروب آفاقي محنت بو آيدا باشلانوب شور قيامت زمين و آسمان آغلار بو آيدا ويروب غم يوز بو آيدا ماسوايه گلوب جن و ملک شور و نوايه چکوبلر قاره عرش کبريايه هامي لاهوتيان آغلار بو آيدا ** منزوي اردبيلي؛ بورا نينوادي زينب، بومکان نواسيز اوْلماز آدي کربلا اوْلان يئر، بولورم بلاسيز اوْلماز بو زمين پاکه قانيم وئره ر آيري بير اثرلر سوْرا قانلي تُربَتيمده ن گل آرزو در للر اؤپوب ال به ال جهاندا، اوْني تُحفه گؤندرللر اوْلا هر مريضه قسمت، مرضي شفاسيز اوْلماز به گزارش عصر آذربايجان به نقل از ايرنا، در نهايت مي توان گفت که شاعران مراثي سراي آذربايجان به عنوان جگرگوشه ايران اسلامي، جايگاه بي بديلي در بنيان گذاري و توسعه ادبيات عاشورايي کشورمان و فراتر از ان جهان اسلام دارند که آثار و نشان هاي آن را مي توان در جغرافياي جهان اسلام به وفور يافت.
تاريخ آذربايجان در حوزه هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و ديني همواره با محوريت دين و تبلور آموزه هاي شيعي درهم آميخته است و مرثيه سرايي، مداحي و ادبيات عاشورايي در آن همچون نگيني درخشان خود نمايي مي کند.