گروه تاريخي: اردبيل علاوه بر سابقه درخشان تاريخي خود، داراي قلاع متعددي است که در سراسر استان پراکنده شده و طبق اسناد کشف شده مي‌توان گفت که اين قلعه‌ها آثار به جا مانده از دوران مفرغ است. استان اردبيل با گستردگي شمالي- جنوبي در شمالغرب ايران و بخش شرقي فلات آذربايجان شامل دشت هاي ميان کوهي و قلل مرتفع مي باشد، اين استان بدليل دارا بودن اکو سيستم متنوع و عوارض جغرافيايي گوناگون بستر مناسبي جهت استقرار انساني در دوران مختلف زندگي بشر بوده است. استان اردبيل با وجود اينکه در سطح کشور به عنوان استان گردشگري و قطب آبهاي گرم و معدني شناخته مي شود، اما وجود آثار تاريخي و باستاني از جمله کاروانسراها، قلعه ها و دژهاي مستحکم و با ارزش يکي از مهمترين ويژگي هاي استان اردبيل به شمار مي رود که همه ساله گردشگران و توريست هاي بسياري را از همه جاي ايران و جهان به خود جذب مي کند. لازم به ذکر است که استان اردبيل در طول تاريخ به عنوان مرکز حکومت صفويان بوده و از اين جهت اهميت بسياري را داشته است که اين مهم سبب به وجود آمدن و ساخته شدن قلعه هاي باستاني و تاريخي بسياري در سطح استان شده است که به حقيقت بايد آنها را گنجينه تاريخ و پنهان گردشگري توصيف کرد. *ساخت قلعه در محدوده استان اردبيل از دوران مفرغ رايج بوده است مديرکل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل اظهار داشت: قلعه هاي احداث شده در استان اردبيل بدليل وجود شرايط و اقليم هاي متنوع داراي تنوع بالايي است. وي با بيان اينکه طبق شواهد باستان شناسي ساخت قلعه در محدوده استان از دوران مفرغ رايج بوده است، افزود: دوران مفرغ به سه دوره قديم، مياني و جديد تقسيم مي شود و عصر مفرغ قديم که در شمالغرب ايران داراي فرهنگ موسوم به کورا ارس است، داراي معماري با پلان مدور است. نقي زاده، ادامه داد: در معماري اين فرهنگ دور تادور روستا و مراکز عمده استقراري حصار و ديوارهاي دفاعي احداث مي گرديد که نمونه اين گونه حصارها در محوطه کهنه شهر چالدران مشاهده شده است. اين مقام مسئول اضافه کرد: همزمان با شروع عصر مفرغ مياني ساخت قلعه در شمال استان اردبيل به خصوص منطقه مشگين شهر رواج مي يابد و طبق بررسي هاي باستان شناسي صورت گرفته، در قلعه خسرو و بهمن قلعه در حد فاصل اردبيل- مشگين شهر باروهاي برج دار با مصالح تخته سنگ هاي بزرگ و خشکه چين متعلق به دوران مياني مفرغ کشف شده است. مديرکل سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل، تصريح کرد: در مفرغ مياني و جديد بر خلاف دوران مفرغ قديم استقرارها در ارتفاعات و بلندي ها بيشتر مي شود و شکل گيري محوطه_ها در فراز کوه ها و ارتفاعات با انديشه_هاي دفاعي گره خورده است. وي، گفت: در دوران عصر آهن با رواج کوچگري و شيوه معيشت مبتني بر داداري، ساخت قلعه ها نسبت به دوران مفرغ کاهش مي يابد ليکن مانند عصر مفرغ مياني و جديد همچنان استقرارهايي با حصار ضخيم و قطور در بلندي هاي مشرف به دره ها و رودخانه ها متداول مي شود. *قلعه قهقهه؛ زندان اميران و شاهزادگان دوران صفوي نقي زاده، در بخش ديگري از سخنان خود با اشاره به چند قلعه استان اردبيل، ابراز داشت: قلعه و دژ مشهور و صعب العبور قهقهه در دهستان "يافت" از بخش هوراند در 85 کيلومتري شمال شرقي شهرستان مشگين شهر و در ارتفاع هزار متري بنا شده است که به لحاظ زنداني بودن افراد سياسي در طول تاريخ، از اهميت بسياري برخوردار است. وي با اشاره به صعب العبور بودن مسير ورودي قلعه، تاکيد کرد: از شگفتي هاي بي نظير معماري اين قلعه مي توان به شبکه آبرساني و ذخيره آب آن اشاره کرد که گفتني است، تنها طريق به دست آوردن آب در اين قلعه، جمع آوري آب هاي سطحي حاصل از آب باران و برف مي باشد و اين درحالي است که حوض هاي اب در مسير آب باران، در دل سنگ و به تعداد 11 حوض است. مديرکل سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل، با يادآوري اين مطلب که مهمترين ويژگي قلعه قهقهه زنداني کردن اميران و شاهزادگان صفوي بويژه اسماعيل ميرزا فرزند شاه طهماسب يکم صفوي است، گفت: خان احمد گيلاني والي گيلان را از ديگر زندانيان اين قلعه مي توان نام برد که در سال 975 ق به جرم شورش دستگير و در زندان قهقهه زنداني شد. *قلعه اولتان؛ يادگاري از دوره اشکانيان نقي زاده با اعلام اين مطلب که بانيان قلعه اولتان اشکانيان هستند، تصريح کرد: روستايي در 3 کيلومتري جنوب شهرستان پارس آباد به نام اولتان وجود دارد که به همين خاطر اين قلعه که در 500 متري اين روستا احداث شده را اولتان نامگذاري کرده اند. وي ادامه داد: در دوران سلجوقي و ايلخاني جاده قفقاز از ميانه شروع مي_شده و پس از گذشتن از شهرستان هاي کوثر به اردبيل مي رسيده و سپس از ارشق مشکين شهر به برزند گرمي و سپس به کناره هاي رود ارس مانند اولتان قلعه سي که در آن زمان ها با نام ورثان شناخته مي شد؛ منتهي مي شده و سپس به برذعه و بيلقان ادامه مي يافته است. مديرکل سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل، خاطر نشان کرد: به منظور جلوگيري از فرسايش و نابودي اين قلعه که به خاطر ساحل رود ارس بودن و مجاورت با کارخانه شن و ماسه است، بايد اقدامات فوري صورت گيرد تا بتوانيم از اين يادگار ارزشمند دوران درخشان تاريخ اردبيل صيانت کنيم. *قلاع اورارتوري در دوران تاريخي آذربايجان جايگاه ويژه اي داشتند در ادامه اين گزارش، فريبرز طهماسبي کارشناس ارشد باستان شناسي سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل نيز گفت: قلاع اورارتوري در دوران تاريخي آذربايجان جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص داده اند و آثار اورارتوري در دشت اردبيل- سراب، مشگين شهر و منطقه قره داغ شناسايي شده است. وي افزود: با گسترش امپراطوري پارتيان به مناطق غربي و شمالغربي ايران و تصرف آتورپاتگان در دهه هاي پاياني قرن اول قبل از ميلاد، منطقه مغان يکي از مهم ترين استقرارگاه هاي اشکاني شد و بايد گفت که قلاع نظامي اشکانيان گرچه به خوبي در استان اردبيل مورد مطالعه قرار نگرفته ليکن محوطه هايي با اسم محلي دوه بويني در منطقه موران مغان که در کنار قبور اشکاني واقع شده اند، شايد نشانگر استقرارگاه هاي نظامي پارتيان باشد به خصوص که سفال هاي اشکاني نيز از اين محوطه گزارش شده است. *گسترش ساخت قلعه هاي نظامي در استان اردبيل با شروع دوران اسلامي وي، با اشاره به دوران اسلامي و ساخت قلعه در اين دوران، گفت: با شروع دوران اسلامي ساخت قلعه هاي نظامي در استان اردبيل گسترش يافته است چراکه از يک سو درگيري هاي نظامي مسلمانان با اقوام ساکن قفقاز منجر به ساخت رباط ها و برج ها و پادگان هاي متعددي در شمال استان اردبيل مي شود و از سوي ديگر زد و خورد هاي بابک خرمدينان با خلغي عباسي منجر به ساخت قلعه هاي صعب العبوري مانند قلعه ارشق ديو قلعه سي و قلعه يئل سويي در مشگين شهر و انگوت مغان مي شود. کارشناس ارشد باستان شناسي سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل، تصريح کرد: قلعه برزند در گرمي مغان از جمله قلعه هايي است که عباسيان جهت مقابله با بابک خرمدين احداث کردند و طبق متون تاريخي نزديک به يک سال نيروهاي افشين در ن سکني گزيدند. به گزارش عصرآذربايجان به نقل از شبستان، اين کارشناس تاريخ، متذکر شد: منطقه خلخال از جمله مناطقي است که در دوران قرون مياني اسلام، مرکزي براي سکونت افراد مخالف حکومت مرکزي بوده است چراکه به دليل کوهستاني بودن شهرستان خلخال نفوذ به قلاع آن بسيار سخت بوده است که براي مثال مي توان به قلعه اندبيل، قلعه خشتي گيلوان و دوز قلعه سي کيوي اشاره کرد.
اردبيل علاوه بر سابقه درخشان تاريخي خود، داراي قلاع متعددي است که در سراسر استان پراکنده شده و طبق اسناد کشف شده مي‌توان گفت که اين قلعه‌ها آثار به جا مانده از دوران مفرغ است.