گزارش//

گروه گزارش: پديده فرونشست زمين مدتي است به يکي از تهديدات اصلي در استان زنجان تبديل شده است و به اعتقاد کارشناسان و صاحب نظران بايد اين خطر بيش از گذشته جدي گرفته شود.

پديده فرونشست زمين کليد واژه‌اي است که طي سال هاي اخير در جامعه بسيار مطرح شده است و رسانه هاي گروهي نيز مي کوشند اين موضوع را با پرداختن به ابعاد مختلف آن و انتقال نظريات کارشناسان و صاحب نظران درباره آن بيش از گذشته براي متوليان و برنامه سازان برجسته کنند تا راهکارهاي برون رفت از اين معضل را بيابند.به عقيده کارشناسان، پديده فرونشست سطح زمين ناشي از عوامل طبيعي و فعاليت‌هاي انساني در نقاط مختلف دنيا است و در کشور ايران نيز طي سال‌هاي اخير به علت برداشت بي‌رويه آب‌هاي زير زميني، خشکسالي و عوامل ديگر پديدار شده و موجب آسيب‌هاي جدي به زمين‌هاي کشاورزي، ساختمان‌هاي مسکوني و جاده‌ها و بروز خسارت‌هاي زيست محيطي، اقتصادي و اجتماعي شده است.
براي بررسي اين معضل، پارامترهاي موثر همچون ميزان اُفت سطح آب، جنس و ضخامت لايه‌هاي خاک به خصوص لايه‌هاي ريزدانه و خصوصيات ژئوتکنيکي خاک مورد بررسي قرار مي‌گيرد.در اين راستا و براي بررسي بيشتر اين موضوع ميزگردي را با حضور عبدالمجيد نوري رئيس گروه حفاظت و بهره برداري از آب هاي زيرزميني شرکت آب منطقه اي، جعفر بيات معاون آبخيزداري اداره کل منايع طبيعي زنجان و نصر الله عباسي عضو هيات علمي گروه زمين شناسي دانشگاه زنجان برگزار شد.کارشناسان امر معتقدند، نبود متولي امر پايش فرونشست و سازو کارهاي محکم در برخورد با متخلفان چاه هاي غير مجاز بر گسترش اين معضل دامن زده است، از طرفي نبايد از تغيير الگوي کشت و تاثير آن بر اين موضوع غفلت کرد.
* علت فرونشست زمين چيست و به چه عواملي باز مي گردد؟
نوري: فرونشست ها به طور معمول در آبخوانهايي با بيلان هاي منفي رخ مي دهد، براي کنترل فرونشست ها بايد اقداماتي از قبيل کنترل آبخونها را انجام داد، به اين نحو که بيلان منفي را بايد مثبت کرد تا بتوان از فرونشست جلوگيري کرد.در زمان حاضر شرکت آب منطقه اي زنجان طرحي با عنوان طرح احيا و تعادل بخشي دارد، اين طرح نصب کنتور، انسداد چاه هاي غير مجاز و اصلاح و تعديل چاه هاي مجاز را شامل مي شود که همه آنها در حال انجام است.
به عنوان نمونه سال گذشته 320 حلقه چاه غير مجاز در استان مسدود شد که اين تعداد در 6 ماهه امسال 348 حلقه چاه بوده است که اين کارها با همکاري دستگاه هاي بين بخش انجام مي گيرد.اقدام بعدي پروژه اصلاح و تعديل ميزان مصرف چاه هاي مجاز کشاورزي است که در دشت ابهر 20 درصدِ پروانه و در دشت زنجان 26 درصد دبي مجاز شده تا بتوان موضوع صرفه جويي را در برداشت از آب هاي زير زميني به ويژه چاههاي کشاورزي داشته باشيم.از طرفي مديريت همزمان آب و برق اهميت زيادي دارد، مصرف برق در ايام پيک تابستان بسيار بالاست که همين مساله در حوزه آب نيز وجود دارد و ارتباطي بين 2 بخش برقرار است چرا که عمده مصرف آب در بخش کشاورزي توسط چاه هاي کشاورزي برقي رخ مي دهد.در زمان حاضر 6 هزار چاه کشاورزي برقي در استان وجود دارد که تقريبا 75 درصد کل مصرف آب استان را شامل مي شود که در صورت کنترل بهره برداري از اين بخش، 75 درصد برداشت هاي آب زير زميني استان مديريت مي شود.در مجموع اگر ميزان مصرف انرژي چاه هاي برقي کاهش يابد در عمل مصرف آب نيز کنترل مي شود که اين اقدام با طرحي به نام مديريت توامان آب و برق به صورت همزمان با سراسر کشور در حال اجراست.در اين خصوص پيامک هاي اول و دوم براي مشترکان پر مصرف ارسال شده و از ابتداي مهر سال جاري نيز براي پروژه عملي اقدام کرده ايم که موفقيت اجراي اين طرح گامي مثبت محسوب مي شود چون نتيجه آن در آبخوان ها مشخص مي شود.
* براي جلوگيري از فرونشست چه راهکارهايي توصيه مي کنيد؟
 نوري: در کشور 609 محدوده مطالعاتي وجود دارد که 409 مورد دشت بحراني اعلام شده که پنج دشت زنجان شامل ابهر، سجاس، زرين آباد، گل تپه و قيدار در اين گروه هستند.
اين موضوع نشان مي دهد دشت هاي استان زنجان وضعيت بحراني دارند و دور از انتظار نيست که فرونشست در آنها رخ دهد؛ اندازه گيري ها نيز مويد اين مساله است و براي جلوگيري از آن بايد اقدامات کنترلي مستمر انجام شود.متاسفانه اقدامات کنوني انجام گرفته کافي نيست و با نگاهي کارشناسانه به اين مهم مي رسيم که نقصي در موضوعات وجود دارد، هر چند احيا و تعادل بخشي در کل کشور در حال اجراست و ادامه روند افت آبخوانها را کند کرده است، اما بايد يکسري قوانين در ساختار کلان کشور از جمله قوانين و مقررات برخورد با چاه هاي غير مجاز بايد اصلاح شود.
مالکين و حفاران چاه هاي غير مجاز، مجازاتي متناسب را در ازاي کاري که انجام مي دهند نمي بينند بنابراين نبود همين قانون بالا دستي منسجم که جرم و مجازات با هم متناسب باشد موجب مي شود نتيجه تلاش ها به خوبي ديده نشود.
کشور ما و اين استان در منطقه خشک قرار دارد و اقداماتي نظير فرهنگسازي در نحوه مصرف بسيار موثر است و از طرفي نرخ گذاري بر آب بايد مد نيز نظر قرار گيرد به اين طريق اگر آب را به عنوان يک کالا ببينم و نرخ داشته باشد خود عامل کنترل کننده خواهد بود و اين موضوع بايد به وقوع بپيوندد تا مصارف درست شود.
در زمان حاضر کارخانه هايي از کشورهاي اطراف در ايران محصول را توليد و سپس به کشور خود مي برند که اين موضوع به دليل ارزان بودن آب و انرژي و از طرفي ارزان بودن نيروي انساني است که چرخه آن بايد تغيير کند به اين معني که اقدامات سرمايه گذاري با آمايش سرزميني همخواني داشته باشد و ارائه يارانه ها در بخش آب و انرژي منجر به خروج آب به صورت مجازي از کشور نشود.همچنين بايد مراقبت هاي بيشتري از آب هاي زير ميني انجام گيرد که بهره گيري از روش هاي باز چرخاني آب و استفاده از پساب هاي شهري و روستايي براي مصرف مجدد در اين زمينه اهميت زيادي دارد.
* منابع طبيعي استان چه اقدامات پيشگيرانه درخصوص فرونشست زمين انجام داده است؟
 بيات: در زمان حاضر متولي مهم فرونشست زمين در کشور سازمان زمين شناسي و نقشه برداري است اما نبود متولي واحد آن در استان موجب شده اقدامات غيرهدفمند را در استان شاهد باشيم.
به طور کلي در حوزه فرونشست زمين در استان متولي پايش و اندازه گيري نداريم، همين مساله حساسيت موضوع را نشان مي دهد از طرفي ميزان برداشت هاي غير مجاز در دشت هاي ابهر و خرمدره بسيار نگران کننده است. معاونت آبخيزداري اداره کل منابع طبيعي استان هم از سه دهه گذشته با توجه به خطرات پيش بيني شده فرونشست اقداماتي را مورد توجه قرار داده است به طوري که در جاهايي که آبخوان مناسب در پايين دست وجود داشته نسبت به تغذيه مصنوعي و پخش سيلاب اقدام کرده است.
تاکنون 12 سايت آبخوان در استان ايجاد شده که سالانه 25 ميليون متر مکعب تزريق و تغذيه به آنها صورت مي گيرد که عمده آنها در دشت هاي ابهر، خرمدره و سلطانيه واقع شده است.
همچنين آبخوان هايي در منطقه ذاکر - بناب استان ايجاد شده که علاوه بر تقويت آب شرب به تعداد 12 حلقه، مهمترين پروژه تغذيه مصنوعي استان نيز محسوب مي شود که سالانه سه تا چهار ميليون تزريق به آنها انجام مي شود.آبخوان ديگري در منطقه سلطانيه در پروژه سرخه ديزج در مجاورت نيروگاه زنجان واقع شده که اثربخشي بالايي دارد.آبخونداري چرگر و روستاي خراسانلو ابهر نيز به‌عنوان يکي از طرح‌هاي اثربخش در حوزه آبخوانداري و آبخيزداري زنجان به شمار مي‌رود که سالانه 2 تا چهار ميليون متر مکعب تغذيه به آنها انجام مي گيرد که هدف از اجراي اين طرح تعادل‌بخشي به سفره آب زيرزميني دشت هاي بحراني ابهر- خرمدره است که سالانه بيش از يک متر افت دارد.پروژه آبخوانداري و پخش سيلاب نصيرآباد(هيدج) و پروژه خليفه لو از ديگر طرح هاي تاثيرگذار در اين بخش است.
هرچند پروژه هايي از قبيل آبخوانداري تغذيه مصنوعي محسوب مي شود ولي در مقايسه با آمار برداشت بي رويه آب نقش پررنگي ندارد و در واقع درمانگر نيست.در صورت وقوع بارندگي هاي در حد نرمال، اقدامات صورت گرفته، اثر بخشي بيشتري خواهد داشت که متاسفانه چنين چيزي را شاهد نيستيم.راه نجات بخش فرونشست استان هدايت بخش اشتغال از بخش کشاورزي به ساير خدمات و گردشگري است، به اين دليل که غارت و تاراج آب در حوزه کشاورزي به ميزان 90 درصد است و انجام چنين کاري مشکلات را به حداقل مي رساند.
* وضعيت فرونشست در زنجان چگونه است و چه اقداماتي کنترلي را مي توان در اين زمينه انجام داد؟
عباسي: پديده فرونشست زمين (land subsidance) دلايلي دارد که بخشي از آن ناشي از عوامل طبيعي است و به فرآيندهايي همچون ذوب شدن يخزارها و ريزش سازه هاي زميني مربوط مي شود و بخشي ديگر به فعاليت هاي انساني، از قبيل معدن کاري و بهره برداري از منابع آب زيرزميني باز مي گردد؛ انتظار مي رود فرونشست زمين ناشي از فعاليت هاي انساني کنترل شود.
آمارهايي که از سوي کشورهاي مختلف در دوره هاي 20 تا 50 ساله ارائه شده نشان مي دهد کشورهاي مختلف با اين پديده دست به گريبان هستند و اين موضوع تنها مختص ايران نيست.به عنوان مثال در پايتخت ژاپن توکيو تا عمق 400 متري از آبهاي زير زميني برداشت کرده اند که در دوره 60 ساله حدود پنج متر فرونشست رخ داده است و اين نرخ فرو نشست خود به عواملي چون جنس رسوبات، ميزان ضخامت خاک، نوع سيالات و ميزان زهکشي باز مي گردد.
ايران در کمربند بياياني جهان قرار دارد و به شدت با کمبود منابع آبي مواجه بوده و فرونشست زمين ناشي از افزايش برداشت آب هاي زيرزميني بيش از گذشته نمايان شده است.
در خصوص فرونشست زمين ها در سطح استان زنجان گزارشها اندک و پراکنده در دسترس است.مطالعه انجام گرفته که براي دشت زنجان در بازه زماني 2003 تا 2010 ميلادي در مدت هفت سال، ميزان فرونشست حدود چهار سانتي متر در سال را نشان مي دهد يا در دشت قزوين در همين مدت ياد شده ميزان نشست بين سه تا سه و نيم سانتيمتر بوده است.
برآيند: خطر فرونشست در زنجان جدي است، در اين خصوي بايد با اقدامات پيشگيرانه از روند رو به رشد آن جلوگيري کرد.
در اين ميان فرهنگ سازي نحوه مصرف و از همه مهمتر اصلاح قوانين بالا دستي مي تواند اثر گذاري بهتري را در اين زمينه به دنبال داشته باشد.

منبع :