کريم خان زند ، حاکمي که معيشت را براي مردم ارزان کرد

گروه تاريخي: هر شهر پول‌هاي مسين را جداگانه و با نشان مخصوص خود سکه مي‌زد که همه ساله تغيير مي‌يافت، به طوري که پول مسين در سال بعد به جز در محل ضرب خود ارزش و اعتبار نداشت. د

بخش پاياني

مريم آيتي

گروه تاريخي: هر شهر پول‌هاي مسين را جداگانه و با نشان مخصوص خود سکه مي‌زد که همه ساله تغيير مي‌يافت، به طوري که پول مسين در سال بعد به جز در محل ضرب خود ارزش و اعتبار نداشت. در آغاز سال شمسي يا اول نوروز، همه پول‌هاي مسين را عوض مي‌کردند و نشان آن‌ها را که صورت‌هايي از حيوانات مختلف مانند گوزن، بز، ماهي يا مار و امثال آن بود تغيير مي‌دادند. هر پنجاه عباسي را يک تومان مي‌ناميدند، اما پولي به اين نام وجود نداشت و نام تومان تنها براي تسهيل امر حساب به کار مي‌رفت.
در اين دوره موازنه تجارت کاملا به سود ايران بود؛ زيرا در تجارت خود با اروپا، مازاد صادرات داشت، بنابراين از اروپا مسکوک دريافت مي‌کرد؛ به همين جهت در زمان شاه عباس اول پول نقره در ايران بسيار رايج بود و بازرگانان ارمني که از ايران ابريشم و کالا‌هاي ديگر به اروپا صادر مي‌کردند، در مقابل آن گذشته از کالا‌هاي اروپايي، مقداري نقره وارد مي‌کردند که به مصرف سکه زدن مي‌رسيد؛ اما در زمان شاه عباس دوم، ارامنه بيشتر سکه‌هاي طلايي فرنگي همراه مي‌آوردند و از فروش آن‌ها ابا داشتند، از اين رو در آن دوره از مقدار مسکوکات نقره کاسته شد. البته به فرمان شاه عباس اول خروج سکه‌هاي طلا از ايران ممنوع بود.
با سقوط اصفهان به دست افاغنه عصيانگر، تجارت ايران نيز مانند ساير مظاهر مادي و اجتماعي و فعاليت‌هاي اقتصادي، سير تنزل و انحطاط پيمود و هرگز نتوانست به سال‌هاي شکوفايي عصر صفوي باز شود و حتي در قرن نوزدهم ميلادي نيز رشد پويا و مستقل قرن هفدهم را باز نيافت.
حوادث تلخ سياسي، اقتصادي و اجتماعي سقوط پايتخت صفوي به دست افغان‌هاي غلجايي، شورش بلوچ‌ها، طغيان اعراب مسقط و عمان، حوادث گرجستان و شماخي، حمله لزگي‌ها و تاتار‌ها به شهر‌هاي مهم و پايگاه‌هاي اقتصادي و بارانداز‌هاي شمال باختر ايران، پيدايش امارت‌هاي محلي در ايالات دوردست حکومت مرکزي، تسلسل طغيان‌ها و گردنکشي‌ها و تجزيه‌طلبي‌هاي ايل سالاران و خوانين، مصادره اموال و دارايي ثروتمندان و بازرگانان، غارت اموال عمومي، سيطره جو ناامني و آدمکشي و تطاول هستي روستاييان، شيوه خشونت‌آميز و غارتگرانه مهاجمين افغان با ايرانيان، تصرف شهر‌ها و آبادي‌ها توسط همسايگان حريص و فرصت‌طلب روس و عثماني، نه تنها سير صعود و شکفتگي اقتصادي کشور را متوقف ساخت، بلکه بنيان‌ها و نهاد‌هاي اقتصادي جامعه را چنان متزلزل و ناکارآمد کرد که در دهه‌هاي بعد نيز جز نام، اثري از آن‌ها باقي نماند.از جمعيت فعال کشور، بر اثر قحطي، بي‌خانماني، مهاجرت، مرگ و مير ناشي از کمبود آذوقه و قتل عام، به ميزان قابل ملاحظه‌اي کاسته شد. بازار‌ها بسته شد و کارگاه‌هاي کوچک که در حجره‌هاي تنگ و تاريک آن‌ها ده‌ها تن از صنعتگران هنرمند و مستعد ايراني به کار توليد مشغول بودند دستخوش تاراج و يغما شد. روند عادي شهرنشيني متوقف شد و ايلات و عشاير که قدرتمندترين گروه مسلح و منسجم بودند و با اقتصاد و توليدات ايلي روزگار مي‌گذراندند، به صورت گروه‌هاي غارتگر درآمدند و به شهر‌ها هجوم بردند، يا به نيروي فاتح وقت پيوستند تا با اخذ غنايم، ساده‌ترين راه امرار معاش را انتخاب کرده باشند.اخذ ماليات‌هاي سنگين و کمرشکن از توليدکنندگان، پيشه‌وران، صنعتگران و تجار به توقف مقطعي توليد و تجارت انجاميد. کاروان‌ها در خطر دائمي يورش قبايل و راهزنان قرار گرفتند. عدم پذيرش افاغنه از سوي مردم که آنان را شايسته فرمانروايي بر خود نمي‌دانستند مهاجمين را وا مي‌داشت تا جز اعمال خشونت و ايجاد وحشت به راهکار ديگري نينديشند.
بسياري از بازرگانان از کشور مهاجرت کردند و افغان‌ها براي بازرگانان باقي مانده جرايم سنگين برقرار کردند. هر کس که از پرداخت جرايم و ماليات‌هاي تعيين شده امتناع مي‌ورزيد، حجره و مال‌التجاره و کاروانسرايش در معرض مصادره قرار مي‌گرفت و حتي بازرگانان خارجي نيز از شدت عمل افغان‌ها مصون نبودند.
کارکنان کمپاني‌هاي انگليس و هلند را در شيراز به شدت کتک زدند و اموال و موجودي کمپاني را غارت کردند. در اصفهان هم انگليسي‌ها و هم هلندي‌ها به پرداخت باج‌هاي کلان محکوم شدند و مرکز بازرگاني آن‌ها ويران شد. با وجودي که فرانسوي‌ها براي مصون ماندن از گزند افاغنه به محض ورود پيروزمندانه محمود به اصفهان به استقبال وي شتافتند، اما باز از حرص محمود برکنار نماندند و با پرداخت سي تومان، دارايي اتباع فرانسوي را از غارت افغان‌ها نجات دادند.  جمعيت اصفهان که توسط شاردن 600000 نفر برآورد شده بود به چند هزار نفر کاهش يافت و جمعيت تبريز هم که شاردن آن را 550000 نفر تخمين زده بود به 30000 نفر رسيد.
آغاز انحطاط اقتصادي ايران از دوران صفويه
انحطاط اقتصادي ايران که در اثر سقوط تجارت خارجي و تحميل سياست‌هاي مالياتي نامناسب با درآمد جامعه، از سال 1081 هـ. ق (1670 م) آغاز شده بود، در پايان دوره صفوي به ورشکستگي عمومي کشور انجاميد. چنانکه در شش، هفت سال اول حکومت شاه سليمان، درآمد گمرکات در بندر عباس و کنگ بين 400 هزار و 500 هزار ليور (تقريبا از 910 تا 1100 تومان) نوسان داشت و حال آنکه در عهد شاه عباس دوم عوايد مزبور به يک ميليون و يکصد هزار ليور 2444 تومان) بالغ مي‌شد.
يکي ديگر از علل انحطاط تجارت خارجي ايران، افتادن تجارت ايران به کرانه اقيانوس هند و به دست تجار هلندي و هندي بود که موجب تقليل حجم کالا‌هاي ترانزيتي از جاده‌هاي کارواني بود و اين امر موجب متروک شدن طرق مواصلاتي داخل کشور و کاهش نقش ميانجيگري ايران در تجارت خارجي شد و متقابلا بر اهميت راه دريايي اروپا به هندوستان از طريق دماغه اميدنيک و دور آفريقا افزود.
فقر و ورشکستگي روستا‌ها نيز که در واقع منبع تامين مواد غذايي و زير بناي اقتصاد معيشتي و حتي تجارت خارجي محسوب مي‌شد، موجب تقليل حجم بازرگاني داخلي و خارجي و سست شدن روابط اقتصادي ميان بخش‌هاي مختلف کشور شد.
شورش لزگيان در داغستان در سال ????هـ. ق/1711. م، و سرايت آن به شماخي در سال 1124 هـ. ق/1712. م، و عدم توانايي در سرکوب آن، بيش از پيش بر آشفتگي اوضاع اقتصادي کشور افزود. در طول جنگ‌هاي خونين و غارت شهر سيصد بازرگان روسي کشته شدند و معادل چهار ميليون روبل کالا به تصرف مهاجمين درآمد. اين ارقام نشان مي‌دهد که روابط تجاري ممالک قفقاز با روسيه به چه ميزان عظيمي رسيده بوده است.
در سال 1127 هـ. ق1715 م، قيام کردان شورشي چندين بار پايتخت صفويه را در معرض تهديد قرار داد. امير مسقط نيز جزاير فارس را تصرف کرد.
در سال 1126 هـ. ق/ 1711م، ايل افغان ابدالي در ناحيه هرات سر به شورش برداشت. در سال 1130 هـ. ق/ 1717م، ايلات شاهسون در مغان عاصي شدند.
در سال 1135 هـ. ق/1722م، ارامنه نيز در گرجستان لواي شورش برافراشتند. لر‌ها و بلوچ‌ها نيز به ترتيب در سال‌هاي 1133هـ ق1720م، و 1134 هـ. ق/1721م، قيام کردند.  در سال 1136 هـ. ق1723م، ملک محمود سيستاني که خود را از اعقاب صفاريان مي‌خواند آشکارا سر از اطاعت شاه پيچيد و خويش را سلطاني مستقل اعلام کرد و مشهد و اطراف آن را مسخر کرد. بي‌کفايتي دربار و دولت صفوي، بروز شورش‌هاي متوالي و بدون پاسخ از جانب اصفهان، همه و همه شيرازه دادوستد و بازرگاني کشور را از هم گسست. سرانجام تلاطم اين شورش‌هاي بي‌پاسخ بر دامنه کوير نشست و جنوب شرقي کشور را درنورديد و به اصفهان رسيد.
دوره نادري ضمن اينکه دوره همت و پايمردي است دوره سکون و نازايي جامعه و افول اقتصاد و فعاليت‌هاي بازرگاني نيز هست. بازرگاني ايران اعم از داخلي و خارجي با افول قدرت صفوي دچار بحران دردناکي شد و دوره کوتاه ثبات عصر نادري نيز که مختصر امکاناتي براي احياي فعاليت‌هاي تجاري پديد آورده بود به علت اشتغال مداوم و بي‌وقفه نادر شاه به عمليات نظامي، قادر به استقرار مجدد واحد‌هاي توليدي و نهاد‌هاي تجاري نشد. بديهي است که نادر در ابتداي امر عامل اين بي‌نظمي‌ها و نابساماني‌ها نبود، بلکه خود برآيند بحران‌ها و فساد‌ها و از هم پاشيدگي‌ها تلقي مي‌شد؛ بنابراين وجود وي جهت برقراري نظم و آرامش در کشور نه تنها لازم، بلکه اجتناب‌ناپذير مي‌کرد، از اين رو چنين شخصيتي در آن برهوت غيرت و مردانگي تجسم ثبات و سکون و جلوه اميد و شادابي بود.
البته بازستاندن کشور از دست بيگانه و تحميل اراده خود به قدرت‌هاي زمانه، جان و مال مي‌طلبيد. نادرشاه هنگامي به قدرت رسيد که ايران در معرض تاخت‌وتاز و زير سيطره عثماني و روسيه از يک سو و هجوم ويرانگر افغان‌ها از سوي ديگر بود. وي در يکي از چرخش‌هاي مبهوت‌کننده اقبال، در ايران اشغال شده طلوع کرد و افغان‌ها و ساير بيگانگان مهاجم را از کشور بيرون راند. طهماسب دوم را در اصفهان بر اريکه سلطنت نشاند؛ اما اميد مردم و کمپاني‌هاي تجاري خارجي را نسبت به صلح پايدار و احياي اقتصاد بارور نساخت؛ زيرا نشان داد که وي اهداف نظامي بزرگ‌تري را پيش رو دارد و تا زماني که محقق نشوند نه تنها به منافع و مصالح بازرگانان خارجي بلکه به معيشت و اقتصاد مردم نيز نمي‌انديشد، ولو اينکه بنيان‌هاي زندگي اجتماعي متزلزل شود.
قدر مسلم اينکه ايران به سبب آزاد شدن از زير يوغ افغان‌ها مرهون نادر بود. همچنين اعاده سلطنت قانوني به اين کشور نيز مديون او بود. در نتيجه تلاش و شجاعت و مردانگي او بود که ايالات از دست رفته در دوره ضعيف شاه سلطان حسين و حمله افغان‌ها در هفت سال مجددا به خاک مملکت ضميمه شد.  به گزارش عصر آذربايجان به نقل از اقتصاد24حال اگر به روح سلحشوري خود عدالت پروري را نيز مي‌افزود، هم دولت او قرين آرامش بود و هم مردمش در صلح و آسايش. اما به‌رغم عمليات نظامي نادر در نواحي شمال و غرب کشور صفحات جنوبي ايران و سواحل خليج‌فارس از فعاليت اقتصادي بي‌بهره نبودند و مناطق مزبور نسبت به بخش‌هاي مرکزي و شمالي کشور از آرامش بيشتري برخوردار بودند. پايان

منبع :