در سال هاي ترآبي و در روزگاري که آذربايجان به «انبار برف» ايران معروف بود و ارتفاع برف در کوه ها و بلندي هاي اين خطه سر به آسمان مي ساييد، صدور مجوز حفر چاه کشاورزي از شاخص هاي توسعه اين بخش به شمار مي آمد و مسوولان نهادهاي ذيربط از افزايش تعداد چاه ها در ارايه گزارش عملکرد به خود مي باليدند. حتي وقتي اقليم دچار دگرگوني و روزهاي ناخوشي آسمان از حدود 2 دهه قبل به تدريج آغاز شد، باز هم کسي فکر نمي کرد کوه هاي برفي آذربايجان که از اوايل آبان سفيد پوش مي شدند، روزي در آذر ماه نيز نشاني از سپيدي نداشته باشند و بروز اين وضعيت سفره هاي غني زيرزميني اين خطه را در مدت کوتاهي خالي کند. اين گونه بود که ورق برگشت و رودخانه «آجي چاي» (تلخه رود) که حدود 20 سال قبل، خروجي ساليانه آن به 1.2 ميليارد مترمکعب مي رسيد و حتي در اوج گرماي تابستان، بچه هاي حاشيه غرب و شمال غرب تبريز براي آب تني خود را به آن مي زدند، از رمق افتاد و جاري شدن مايع حيات در آن منوط به بارش باران هاي سيل آسا و ذوب شدن برف در بلندي هاي «بزقوش» و «دند» شد. تلخه رود در آن سال ها يکي از منابع اصلي تغذيه درياچه اروميه بود و سيلاب هاي آن حداقل تا اواخر ارديبهشت ادامه داشت؛ اما اين پايان ماجرا نبود و اين رودخانه کهنسال خطه آذربايجان که با جريانش، امواج نيلگون درياچه اروميه را تضمين مي کرد، در اثر کثرت حفر چاه هاي مجاز و غيرمجاز از آب بي بهره شد و تن قدرتمندش که در بعضي جاها عرض آن به 200 متر مي رسيد، تحليل رفت و از نفس افتاد. و اين گونه بود که از اوايل دهه 1380 زمزمه هايي مبني بر خطر کاهش وسعت درياچه اروميه و نمايان شدن سر و کله تپه هاي نمکي داخل آب در جاهاي کم عمق به گوش رسيد. وقتي استفاده بي رويه از رودخانه هاي دايمي و فصلي براي توسعه باغات و کشت هاي آب بر جوابگو نشد، اين بار نوبت سفره هاي زيرزميني تشکيل شده در طول ميليون ها سال بود تا آب شان در مدتي بيش از يک دهه، به بهانه توسعه کشاورزي و کشت سيب پايه سرخ به عنوان محل هزينه درآمدهاي نفتي 120 دلاري، به يغما رود. بروز اين وضعيت در نهايت به کاهش 30 تا 50 درصدي منابع آب زيرزميني در دشت هاي آذربايجان شرقي و به تبع آن ديگر دشت حوضه آبريز درياچه اروميه در استان هاي کردستان و آذربايجان غربي شد. هم اکنون 70 هزار چاه غيرمجاز در حوضه آبريز درياچه اروميه در استان هاي آذربايجان شرقي، کردستان و آذربايجان غربي وجود دارد که 30 هزار فقره از آنها در آذربايجان شرقي است. ** چاه هاي غرمجاز مديريت شوند سرپرست استانداري آذربايجان‌شرقي، با اشاره به رفتار مختلف دولت‌ها در خصوص منابع آبي گفت: متاسفانه روزي مجوزها و يا اجازه حفاري چاه در حوضه آبي درياچه اروميه داده شد و امروز شاهد وجود 70 هزار چاه غيرمجاز در اين حوضه هستيم که بايد به جد مديريت شود. جواد رحمتي اظهار داشت: متاسفانه بايد اعلام کنيم که بسياري از مسائل در بخش کشاورزي از جمله اصلاح الگوي کشت، افزايش بهره‌وري، مکانيزاسيون، مديريت مصرف بهينه آب و اين قبيل مسائل سال‌هاست که مطرح مي شود و هنوز ما مشکلات را به صورت تکراري مرور مي‌کنيم. وي با تاکيد بر ضرورت تدوين قوانين جديد در بخش کشاورزي، گفت: امروز نيازمند تدوين راهبردهاي جديد و تبديل آنها به قوانين و مقررات و ملزم کردن افراد به اجراي دستورالعمل‌ها هستيم. سرپرست استانداري آذربايجان شرقي، کمبود منابع آب را از ديگر دغدغه‌هاي بخش کشاورزي عنوان کرد وادامه داد: ترديد نداريم که موضوع اصلي بخش کشاورزي آب است؛ سال‌هاست ما با مسأله درياچه اروميه مواجه هستيم که متاسفانه در دوره‌اي اين مسأله مهم به حال خود رها شد و به لحاظ سياست‌گذاري‌ها کاري انجام نشد و متاسفانه وضعيت سخت ساکنان اين منطقه متاثر از همين سياست گذاري‌هاست. وي با تأکيد بر ضرورت اصلاح سياست‌ها در بخش‌هاي کشاورزي و آب يادآوري کرد: امروز ديگر پذيرفتني نيست که ما سياست‌هايي را دنبال کنيم که ما را در اين شرايط قرار داده است؛ بايد در اين بخش با بازبيني سياست‌ها تصميمات جدي گرفته شود تا پيش از اين متضرر نشويم. سرپرست استانداري آذربايجان شرقي، با اشاره به رفتار مختلف دولت‌ها در خصوص منابع آبي گفت: متاسفانه روزي مجوزها و يا اجازه حفاري چاه در حوضه آبي درياچه اروميه داده شد و امروز شاهد وجود 70 هزار چاه غيرمجاز در اين حوضه هستيم که بايد به جد مديريت شود. ** مسدود کردن بيش از هفت هزار حلقه چاه غيرمجاز در آذربايجان شرقي مديرعامل شرکت آب منطقه اي آذربايجان شرقي گفت: با مجموع اقدامات انجام شده، از برداشت 54 ميليون متر مکعب آب غير مجاز از حقابه درياپه اروميه جلوگيري شده است. يوسف غفارزاده با اعلام اينکه تا زمان حاضر هفت هزار و 228 فقره چاه غيرمجاز در استان مسدود و براي 2 هزار فقره چاه، کنتور هوشمند نصب شده است، اضافه کرد: در کنار راه اندازي گروه هاي گشت و نظارت براي کنترل وضعيت دشت ها و چاه هاي استان، درصدد جذب مشارکت مردمي براي اجراي طرح تعادل بخشي هستيم. وي افزود: 334 استخر غيرمجاز هم که در کنار رودخانه هاي منتهي به درياچه اروميه جهت ذخيره آب غير مجاز ايجاد شده بودند، پر و ارتباط آن ها با رودخانه ها مسدود شد. غفارزاده از جمع آوري 360 موتور پمپ که به وسيله آن ها آب رودخانه هاي منتهي به درياچه اروميه به صورت غيرمجاز برداشت مي شد، خبر داد و گفت: با مجموع اقدامات انجام شده، از برداشت 54 ميليون متر مکعب آب غير مجاز از حقابه درياپه اروميه جلوگيري شده است. وي با اشاره به مسيرگشايي و لايروبي رودخانه هاي منتهي به درياچه اروميه، يادآوري کرد: لايروبي رودخانه هاي آجي چاي، مهرانه رود و قلعه چاي به طول 136 کيلومتر انجام شده است. غفارزاده با تاکيد بر لزوم ايجاد معيشت جايگزين براي روستائيان حاشيه درياچه اروميه، گفت: در دراز مدت با قوه قهريه نمي توان از برداشت غير مجاز آب پيشگيري کرد، زيرا معيشت افراد به برداشت آب از چاه هاي غيرمجاز و رودخانه ها وابسته است. مديرعامل شرکت آب منطقه اي آذربايجان شرقي افزود: بايد در حوضه آبريز درياچه اروميه مصرف آب مديريت شود و همزمان معيشت جايگزين در منطقه به غير از کشاورزي جا بيافتد تا روند احياي درياچه اروميه سرعت بگيرد. غفارزاده با تاکيد بر مدرن کردن روش هاي کشاورزي و نيز اصلاح الگوي کشت گفت: با روش هاي گلخانه اي با يک دهم آب مصرفي روش عادي مي توان محصولات بهتري برداشت کرد. ** افت آب هاي زيرزميني استفاده بي رويه از منابع آبي آذربايجان شرقي علاوه بر تهديد حيات آبي درياچه اروميه، افت 30 تا 50 درصدي سفره هاي آب زيرزميني استان را نيز موجب شده است. هر چند آب منطقه اي آذربايجان شرقي همراه با برخي نهادهاي ديگر با اجراي طرح تعادل بخشي درصدد تثبيت و احياي وضعيت سفره هاي زيرزميني هستند، اما موفقيت در اين طرح نيازمند همراهي عمومي است. با توجه به تامين حدود 60 درصدي آب مصرفي کشاورزي و شرب آذربايجان شرقي از منابع آب هاي زيرزميني و نيز مشکلات مربوط به برداشت هاي بي رويه و مازاد، ارتقاي آگاهي هاي عمومي و جلب مشارکت کشاورزان درباره خطرات جدي ناشي از کاهش اين منابع ضروري است. معاون حفاظت و بهره‌برداري شرکت آب منطقه‌اي آذربايجان شرقي اظهار داشت: اين‌يک واقعيت است که وضعيت آب و سفره‌هاي زيرزميني ما بحراني است و طرح تعادل بخشي، تنها راه و آخرين فرصت براي احياي آب‌هاي زيرزميني استان است و در صورت عدم استفاده از اين فرصت، نخواهيم توانست تمدن و آباداني خود را حفظ کنيم. مجتبي جليل زاده ادامه داد: تغيير رويکرد صورت گرفته در سال‌هاي اخير نشان مي‌دهد که اهتمام جدي براي احياي منابع آبي وجود دارد و البته شوراي عالي آب و 15 طرح مصوب شده از سوي اين شورا در پي اين نيست که آب را از دست کشاورزان بگيرد بلکه به دنبال تغيير نوع مصرف و بهينه‌سازي مصرف آن است. وي با تأکيد بر عدم تبعيض در اعمال قانون در انسداد و پر کردن چاه‌هاي غيرمجاز تاکيد کرد: در اين خصوص بر اساس وظيفه قانوني خود و به دور از هيچ تبعيض و امتيازي عمل مي‌کنيم و در اعمال قانون براي هيچ‌کس تبعيضي قائل نمي‌شويم. مدير دفتر آب هاي زير زميني آب منطقه اي آذربايجان شرقي هم با بيان اينکه استفاده بي رويه از آب هاي زيرزميني موجب شده تا اين وضعيت در استان به وجود بيايد، اعلام کرد: 13 هزار و 490 حلقه چاه مشمول تعيين تکليف و غيرمجاز در استان وجود دارد که اين چاه ها سهم عمده اي در کاهش آب هاي زيرزميني دارد. تقي غفاري ساعي يادآوري کرد: 88 درصد چاه هاي غير مجاز استان در سه شهر مراغه، بناب و ملکان قرار دارد. ** نگراني از آينده مصرف آب کشاورزي را مضاعف مي کند کارشناسان مي گويند يکي از مسايل موثر در مصرف روزافزون منابع آب حوضه درياچه اروميه، نگراني کشاورزان از آينده و به تبع آن تلاش براي استفاده حداکثري از آب باقيمانده به منظور فروش بيشتر محصولات به منظور پس انداز براي روزهاي بدتر است. از اين منظر، کشاورزان حوضه آبريز درياچه اروميه که محل سکونت آنها در محدوده هايي با تنش آبي قرار دارد، به منظور تامين آينده خود مي کوشند تا حد امکان از آب موجود براي کسب سود بيشتر استفاده کنند. مهدي قلي زاده، يکي از ساکنان شهر «شندآباد» شهرستان شبستر در اين ارتباط به ايرنا گفت: باغداران منطقه براي اينکه آينده خود را تضمين کنند، نه تنها با طرح هاي احيا همراهي نمي کنند، بلکه حداکثر تلاش خود را براي مکيدن آب موجود در زمين به کار مي برند. وي افزود: به عنوان نمونه چند سال قبل تنها 2 فقره چاه 20 اينچي در «شندآباد» وجود داشت، اما کشاورزان به دليل نگراني از آينده و شور شدن روزافزون خاک منطقه، در اين مدت اقدام به زدن حداقل 20 فقره چاه غيرمجاز کرده اند. وي اضافه کرد: هر چند اداره آب شهرستان شبستر در صورت اطلاع به مسدود کردن چاه هاي غيرمجاز اقدام مي کند، اما بديهي است که به ازاي هر چاه غيرمجاز يک نفر نيروي انساني ندارد. قلي زاده، راهکار مقابله با اين وضعيت را اجراي برنامه هاي تبليغي کارآمد و اقناع کشاورزان و باغداران به ضرورت همراهي با طرح هاي احياي درياچه اروميه دانست. حسين محمدزاده از کشاورزان شهرستان عجب شير نيز در حالي که از يادآوري روزهاي پرآبي درياچه اروميه اشک بر چشم دارد، گفت: آن روزها گذشت و ما اکنون با شور شدن آب منطقه به دليل افت چشمه هاي زيرزميني مواجه هستيم. وي با بيان اينکه هنوز مردم واقعيت تلخ پيامدهاي خشکي درياچه اروميه را باور نکرده اند، افزود: برنامه هاي ترويجي در اين ارتباط ناکافي است و نهادهاي مسوول بايد تلاش مضاعفي را براي همراه کردن مردم با طرح هاي احيا اجرا کنند. وي از اينکه برخي از مردم با وجود مشاهده خشکي درياچه اروميه به حفر چاه هاي غيرمجاز اقدام مي کنند، ابراز تاسف کرد و اظهار داشت: مرگ درياچه، مساوي با مرگ همه ماست و از ته دل دعا مي کنم هرگز چنين اتفاقي نيافتد.
وجود 70 هزار چاه غیرمجاز از جمله چالش های مهم احیای دریاچه ارومیه است که هر چند گام های مهمی برای کاستن از دامنه آن برداشته شده است، اما همچنان خطر اصلی برای آینده حیات این پهنه آب محسوب می شود.