شلاق مرمت غلط و سليقه‌اي بر تن کبودِ "مسجد کبود"

گروه فرهنگي: مسجد جهانشاه معروف به مسجد کبود تبريز به عنوان يکي از آثار فاخر جهان اسلام، بارها دستخوش حوادث بسياري شده و مرمت‌هايي هم که از سال 1354 بر روي آن انجام شده، نتوانسته است فيروزه‌ي جهان اسلام را به هويت واقعي‌اش نزديک کند.

 گروه فرهنگي:  مسجد جهانشاه معروف به مسجد کبود تبريز به عنوان يکي از آثار فاخر جهان اسلام، بارها دستخوش حوادث بسياري شده و مرمت‌هايي هم که از سال 1354 بر روي آن انجام شده، نتوانسته است فيروزه‌ي جهان اسلام را به هويت واقعي‌اش نزديک کند. برخورد سليقه‌اي و نبود الگوي يکسان براي مرمت مسجد کبود در همه‌ي نقاط آن به چشم مي‌خورد و براي درک آن، نياز به تخصص نبوده و حتي گردشگراني هم که براي ثبت يک عکس مقابل کاشي‌کاري‌ها مي‌ايستند نيز به راحتي به اين موضوع پي مي‌برند، گچ‌کاري‌ها و مرمت‌هاي نيمه تمامي بر تن اين مسجد خودنمايي مي‌کنند، به نظر مي‌رسد در هيچ دوره‌اي، برنامه‌ي مدون و طولاني مدتي از سوي متوليان امر براي مرمت و سر پا نگه داشتن فيروزه جهان اسلام وجود نداشته و گچ کاري‌هاي سفيد و بي‌ارتباط به مسجد کبود حاصل کج سليقگي‌ها در دوره‌هاي متعدد از سال 1318 تاکنون است.
مدير عامل انجمن دوستداران ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي و استاد دانشکده‌ي معماري دانشگاه هنر اسلامي تبريز با مروري بر زمينه‌هاي شکل گيري و دخالت‌هاي مرمتي با اشاره به زمان شروع مرمت مسجد کبود، خاطرنشان مي‌کند: مرمت اين مجموعه از سال 1318با ساختن ديوارها آغاز شد و پايه‌هاي گچي در سال 1354 بيرون آورده شد؛ سر درب مسجد کبود به احتمال زياد و بر اساس مستندات، در موزه‌ي توپ قاپي ترکيه قرار دارد، چرا که گفته مي‌شود هنگام حمله‌ي عثماني‌ها  آثاري شامل قرآني به دست خط حضرت علي (ع)، سر درب مسجد کبود و اشيايي از مجموعه‌ي حسن پادشاه را به همراه خودشان بردند.
استاد دانشکده معماري دانشگاه هنر اسلامي تبريز با اشاره به برخي ايرادهاي مرمتي در مسجد کبود، بيان مي‌کند: برخي از اقدامات در اين مسجد با توجه به رويکرد حفاظتي و رفع خطر و آني در زمان‌هاي گذشته به تناسب امکانات موجود و اطلاعاتي که داشتند، انجام شده است، اما مشکل اصلي نبود خط فکري دراز مدت منظم و ايجاد پراکندگي است، شيوه‌هاي مختلف مداخله‌اي آثار مرمتي در زمان خودشان درست بوده‌اند و در مورد گنبد سلطانيه نيز چنين اقداماتي انجام شده است، اما برنامه و سرخط‌هاي مشخصي در اين زمينه وجود ندارد.
نژاد ابراهيمي با اشاره به بازسازي گنبد مسجد کبود در سال 1354 با همکاري سازمان حفاظت از آثار باستاني توسط اوستا رضا معماران تبريزي از معماران خوش فکر، اظهار مي‌کند: اوستا رضا معماران کار بسيار ارزنده‌اي انجام داد، اما متاسفانه معرفي نشد، او گنبد مسجد دانشگاه صنعتي شريف ساخت و بسياري از مساجد و حمام‌هاي تاريخي را بازسازي و مرمت مسجد کبود را با تقويت بخش‌هاي سالم و انتقال چهار ضلعي به دايره آغاز کرد، اين مسجد ساختاري دارد که در ديگر مساجد نمي‌بينيم.
او مي‌افزايد: در مسجد کبود معمار سازنده بنا راه پله‌اي را در بخش زنانه مسجد ايجاد کرد که گفته مي‌شود به دليل اينکه باني اين مسجد يک زن بوده است‌ اين امکان فراهم شد تا زنان تا نزديک محراب جايگاه داشته باشند، زنان قبل از آغاز مراسم به آنجا مي‌رفته‌اند، او همچنين با برداشتن تيرآهن‌ها گنبد دو پوسته‌ي ميان تهي را با آجر اجرا کرد که کار بسيار هنرمندانه‌اي بود، همچنين گفته مي‌شود که اوستا رضا کوره گچ پزي در اينجا راه انداخته بود و گچ نيم کوب را براي استفاده در بازسازي مسجد، درست مي‌کرد.
استاد دانشکده معماري و شهرسازي دانشگاه هنر اسلامي تبريز با وارد دانستن برخي ايرادها به گنبد بازسازي شده مسجد کبود خاطرنشان مي‌کند: شواهد و مستندات و هندسه‌ي مسجد نشان مي‌دهد که گنبد مسجد کبود داراي گريو بوده است، اما هيچ تلاشي براي نشان دادن آن نکرده‌ و هر الگويي را که بلد بودند بر روي گنبد اجرا کرده‌اند؛ مسجد و مقبره‌هاي داخل آن به طور همزمان ساخته شده‌اند و مقبره در سمت قبله قرار دارد و هيچ مسجدي با اين ويژگي نداريم، معماري مسجد به طور کامل متفاوت بوده و کاشيکاري‌ها، کاشيکاري‌هاي طلا چسبان و رنگ آبي آسماني و ترکيب آجر و کاشي اين مسجد را از ديگر مساجد متمايز کرده است. او در بخش پاياني سخنانش خاطرنشان مي‌کند: بايد مسجد کبود به همان صورت که بود، ديده مي‌شد، نه اينکه به صورت آزمايشگاهي حرکت مي‌کرديم؛ در کنار اصول مرمتي بايد به اصول زيبا شناختي نيز توجه مي‌شد.
عضو شوراي فني گروه حفاظت ايکوم ايران نيز در ادامه با بيان اينکه کاش برنامه مناسب جهت حفظ و مرمت آرايه هاي کاشي مسجد کبود به صورت علمي، جامع و بلندمدت داشتيم؛ آرايه هاي کاشي معرق به ويژه مرحله تخمه گذاري معرق سردر اين مجموعه را بي‌نظير عنوان مي‌کند و مي‌گويد: همچنين شايد تنها نمونه‌هاي کاشي زرين فام مربوط به دوره‌ي قره قويونلوها در ايران، در اين مسجد باقي مانده که بسيار حائز اهميت است.
ياسر حمزوي مي‌افزايد: در مرمت آرايه‌هاي معماري يک بنا، در ابتدا پس از مطالعات همه جانبه و جامع، يک تصميم کلي گرفته و بر اين اساس تا حد زيادي مشخص مي‌کنيم که پايان کار چگونه بايد باشد، با چه روشي و به چه ميزان مداخله انجام خواهيم داد، در واقع نوع و ميزان مداخله براي همه آسيب‌ها در همه بخش‌هاي بنا از ابتدا بايد مشخص شود و به طور معمول اين نوع مداخله و مرمت تا چند سال طول خواهد کشيد، متاسفانه اين شيوه‌ي مطالعه، تصميم‌گيري و مداخله در مورد مرمت آرايه‌هاي کاشي مسجد کبود چندان رعايت نشده است و ما در يک جا گچ ساده و در جاي ديگر گچ و رنگ و در جايي ديگر رنگ‌ها را کم‌رنگ و يک جا پررنگ‌تر مي‌بينيم و تنوع تصميم گيري و تنوع مداخله زياد است.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از ايسنا،حمزوي بيان مي‌کند: به جز حفظ اثر و ماندگارتر کردن اثر تاريخي، مداخلات مرمتي بايد به خوانش اثر کمک کند تا اثر تاريخي بهتر ديده شده و بهتر درک شود، اما در مسجد کبود در بسياري از جاها اين اتفاق نيافتاده است.

منبع :