هدف آذربايجان از حمله به ارمنستان چيست

گروه سياسي: جنگ آذربايجان و ارمنستان بر سر مناطق مرزي و مورد مناقشه لاچين و زنگزور ادامه دارد. اما ريشه‌هاي اين جنگ چيست و نقش ايران در اين ميان چيست؟

عليرضا مکي

 گروه سياسي: جنگ آذربايجان و ارمنستان بر سر مناطق مرزي و مورد مناقشه لاچين و زنگزور ادامه دارد. اما ريشه‌هاي اين جنگ چيست و نقش ايران در اين ميان چيست؟
 به قلم عليرضا مکي نشان داده که در اين مناطق چه اتفاقي رخ داده و تحولات قفقاز چگونه بر سرنوشت ايران تاثير خواهد گذاشت. شب گذشته نيرو‌هاي آذربايجان بار ديگر نيرو‌هاي ارمنستان را در طول خطوط تماس در امتداد گذرگاه زنگزور يا استان سيونيک ارمنستان زير آتش‌بار توپخانه‌اي خود گرفتند. اين اتفاق درست کمتر از يک ماه از درگيري گذشته دو طرف بر سر گذرگاه لاچين و عقب‌نشيني نيرو‌هاي ارمني از اين گذرگاه مهم و در نتيجه قطع دسترسي ارمنستان به منطقه خود مختار قره باغ در قلب جمهوري آذربايجان رخ داده است. ارمنستان مدعي است که طي اين حملات تا کنون 49 نيرو نظامي خود را از دست داده است.در پي نبرد دوم قره باغ در سال 2020 که به عقب‌نشيني گسترده نيرو‌هاي ارمني از مناطق اشغال شده در طي جنگ اول قره باغ طي دهه 90 ميلادي منجر شد مشخص بود که توزان قدرت نظامي در منطقه دچار تغييرات بنيادي شده است. مهم‌ترين اين تغييرات را مي‌توان حضور و دخالت مستقيم ترکيه طي نبرد به نفع آذربايجان و بازسازي ارتش اين کشور توسط ترکيه و تجهيز آن توسط اسرائيل دانست.
بي‌نتيجه ماندن مذاکرات صلح توسط گروه مينسک
از سوي ديگر روسيه به عنوان داعيه‌دار داوري نهايي حل اختلافات منطقه‌اي در قفقاز، طي نبرد دوم قره باغ نتوانست حرکت نظامي يا ديپلماتيک موثري را در جهت مديريت اختلافات به انجام برساند. اين در حالي است که طي سه دهه زمان بين نبرد‌هاي اول و دوم قره باغ، گروه تماس بين‌المللي موسوم به «گروه مينسک» متشکل از روسيه، ايالات متحده آمريکا، فرانسه و سازمان ملل نتوانتسند به توافقي پايدار در مورد مسائل مورد مناقشه دست پيدا کنند و حتي آذربايجان نيز اقدامات خود را منطبق بر چهار قطعنامه پيشين شوراي امنيت سازمان ملل متحد شامل قطعنامه‌هاي 822 ،852 874 و 884 مي‌داند که خواهان تخليه مناطق متعلق به جمهوري آذربايجان از سوي نيرو‌هاي ارمني و استفاده از نفوذ دولت ارمنستان جهت پايبندي اداره خودمختار منطقه قره باغ (به قول ارامنه جمهوري ارتساخ) به قطعنامه‌هاي سازمان ملل بود.
مسئوليت اوليه تعيين ترتيبات برقراري آتش‌بس بين دو طرف بر عهده گروه مينسک سازمان امنيت و همکاري اروپا به رياست مشترک فرانسه و روسيه بود که در نهايت با عدم توانايي يا عدم وجود اراده براي حل اين مسئله، آذربايجان با استفاده از قواي نظامي دست به تغيير وضعيت موجود منطقه زد؛ امري که در نهايت با تغيير توازن قدرت در منطقه عملا کار گروه مينسک را پايان يافته اعلام کرد.در اين زمينه طي اعلاميه‌اي که يک هفته بعد از برقراري آتش‌بس در سال 2020 ميان وزراي خارجه روسيه و آذربايجان صادر شد، عملا پايان کار »گروه مينسک« اعلام شد و روسيه ايگور خواييف نماينده ويژه خود را نه به عنوان نماينده گروه مينسک بلکه به عنوان نماينده ويژه روسيه در پرونده آتش‌بس آذربايجان و ارمنستان معرفي کرد. اين در حالي است که فرانسه نيز بريس راکفل نماينده خود را چندي پيش به عنوان نماينده ويژه فرانسه در قالب برنامه مشارکت شرقي اتحاديه اروپاي راهي ايروان کرده بود.در پي جنگ سال 2020 طي مذاکرات صلح دو طرف که در بروکسل با ميانجي‌گري دولت‌هاي آمريکا و اتحاديه اروپا رخ داد نيز سعي شد حضور و نقش روسيه در بحران قره باغ ناديده گرفته شود. به عبارت ساده‌تر اعضاي شرقي و غربي گروه مينسک در نتيجه فروپاشي گروه تماس در تلاش هستند مذاکرات دو جانبه ميان آذربايجان و ارمنستان را نه از طريق گروه تماس بلکه از طريق روابط دو جانبه و سه جانبه ميان روسيه، آذربجيان و ارمستان از سويي و از سوي ديگر مذاکرات سه جانبه ميان اتحاديه اروپا، آذربايجان و ارمنستان پي گيري کنند.
دخالت مستقيم ترکيه در جنگ آذربايجان و ارمنستان
از جمله نتايج راهبردي اين جنگ حضور مستقيم نيرو‌هاي ترک در همراهي با نيرو‌هاي حافظ صلح روس در طول خطوط تماس بوده است. به عبارت ديگر براي اولين بار ترکيه به عنوان يکي از اعضا ناتو در مشارکت با نيرو‌هاي روس در منطقه به عنوان حيات خلوت روسيه در امر صلح‌سازي و حفظ صلح سهيم شده است. اين در حالي است که ترکيه و اسرائيل با کمک‌هاي مستقيم و غير مستقيم خود در طول سال‌هاي گذشته عملا توازن نظامي موجود در منطقه را به هم زده‌اند و امروز جمهوري آذربايجان اعتماد به نفس بيشتري براي پيشبرد برنامه‌هاي خود پيدا کرده است.
هدف آذربايجان از حمله به ارمنستان چيست؟
اما هدف آذربايجان از حملات اخير چيست و چه تاثيراتي بر روي منابع بلندمدت جمهوري اسلامي ايران در منطقه خواهد داشت؟ بايد دانست که امروز جمهوري آذربايجان در برابر ايران و ارمنستان خود را دچار حصر ژئوپليتيک مي‌داند. چرا که همگرايي آذربايجان با نهاد‌هاي غربي، اسرائيل و ترکيه يعني ساختار‌هاي منطقه‌اي رقيب علائق امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران و نيز اهداف اين کشور در رابطه با مناطق شمال غربي ايران اين کشور را دچار مسائل پيچيده‌اي کرده است.از سوي ديگر جدايي نخجوان از خاک اصلي جمهوري آذربايجان و نياز آذربايجان به عبور از خاک ايران يا ارمستان براي دسترسي به اين منطقه بر اين ضعف افزوده است. اين در حالي است که آذربايجان به عنوان تامين کننده بزرگ انرژي در اقتصاد جهاني نيازمند دسترسي مستقيم به دريا‌هاي آزاد است زيرا با توجه به طبيعت روابط اين کشور با جمهوري اسلامي ايران، اسرائيل و نهاد‌هاي غربي، مسير جنوبي براي آنها چندان منطقي نيست.از سوي ديگر دالان زنگزور يا همان استان سيونيک ارمنستان که بين خاک اصلي آذربايجان و جمهوري نخجوان قرار گرفته و طي جنگ‌هاي دهه 90 ميلادي بخشي از ان به خاک ارمنستان منضم شد، مي‌تواند آذربايجان را از »حبس استراتژيک«رها کرده و با اتصال زميني دو سوي مرز، آذربايجان را از ايران بي‌نياز کند. از اين رو به نظر مي‌رسد هدف اوليه و نهايي آذربايجان از اقدامات نظامي خود طي دو سال گذشته، قطع مرز زميني ايران و ارمنستان و دسترسي مستقيم به نخجوان از طريق نوار جنوبي استان سيونيک يا کريدور زنگزور است.در بيان اهميت اين مسئله براي جمهوري اسلامي ايران بايد توجه داشت که در صورت اتصال زميني آذربايجان به نخجوان و تصرف نوار جنوبي زنگزور -در حالت خوش بينانه- يا تصرف کل دالان زنگزور ضمن قطع دسترسي ايران به ارمنستان و نيز به قفقاز جنوبي از طريق کريدور ارمنستان ارتباط جمهوري اسلامي ايران با قفقاز صرفا از طريق ترکيه و آذربايجان تحقق خواهد يافت. اين در حالي است که کريدور شمالي – جنوبي ايران به منظور رسيدن به روسيه از طريق ارمنستان عملا منتفي خواهد شد.تجارت سالانه 400 ميليون دلاري جمهوري اسلامي ايران با منطقه قفقاز نيازمند يک مسير آزاد به منظور توسعه تجارت و گسترش ژئوپليتيک دسترسي خود در رقابت با ترکيه است. به عبارت ديگر آذربايجان و ترکيه در صورت موفقيت در اين عمليات با يک تير دو نشان خواهند زد. از سويي با قطع ارتباط ايران و ارمنستان، موقعيت هر دو را در منطقه تضعيف خواهند کرد و از سويي با برقراري مسير زميني بين نخجوان و آذربايجان، اهرم فشار تهران و ايروان روي باکو عملا منتفي خواهد شد؛ در اين حالت با سياست تهاجمي که آذربايجان در پيش گرفته، مي‌تواند خطراتي متوجه مناطق داخلي ايران و نيز جمهوري قره باغ آذربايجان باشد.ترکيه نيز از اين وضعيت به منظور اتصال مستقيم به درياي خزر و منابع انرژي اين دريا در راستاي اجراي استراتژي هاب منطقه‌اي انرژي بهره خواهد برد تا ترکيه را تبديل به چهارراه انتقال منابع انرژي در طول مسير‌هاي درياي سياه و درياي مديترانه کند.
همينطور با استقرار آذربايجان در منطقه زنگزور استراتژي »دنياي ترکي« ترکيه به منظور اتصال ژئوپليتيک کشور‌هاي ترک زبان دو سوي درياي خزر يک گام بزرگ به جلو حرکت مي‌کند. مسئله‌اي که مي‌تواند در ميان تهران را با خطر حضور و نفوذ ترکيه در دو سمت درياي خزر در سمت آسياي ميانه و نيز قفقاز جنوبي مواجه کند؛ تمام اين اتفاقات در حالي رخ مي‌دهد که با وضعيت فعلي روسيه و درگيري اين کشور در اوکراين، عملا دست مسکو براي متعادل‌سازي معادلات ژئوپليتيک محدود شده است.در يک بيان کلي به نظر مي‌رسد که باکو دسترسي به هدف نهايي و غايي خود يعني دسترسي به نخجوان از طريق تصرف حداقل بخشي از سيونيک را نزديک و قابل دسترس مي‌داند. اين در حالي است که حمايت اسرائيل از راهبرد آذربايجان اين کشور را به شريکي غير قابل جايگزين اين کشور در روابط منطقه‌اي خود کرده است.به گزارش عصر آذربايجان به نقل از ايلنا،به نظر ميرسد که اسرائيل نيز از اين وضعيت خشنود بوده و سعي دارد با استراتژي لبناني کردن آذربايجان تهديدهاي مشابه تهديدهاي جمهوري اسلامي عليه اين کشور را در شمال غربي ايران ساماندهي کند مسئله‌اي که در کوتاه‌مدت به نظر ميرسد با توجه به عدم درک مناسب از سوي ساختار سياست خارجي ايران از تحولات قفقاز در سال 2020 شانس تحقق بالايي دارد.

منبع :