فرش اردبيل؛ گنجي که با بهانه مرمت بقعه شيخ صفي‌الدين به انگليس رفت

گروه گزارش: فرش اردبيل؛ فرشي که مي‌توانست در کنار بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي بهانه‌اي براي حضور بيشتر گردشگران باشد اما به بهانه تأمين هزينه مرمت بقعه، به انگليسي‌ها فروخته شد. پايگاه جهاني بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي واقع در بافت تاريخي شهر اردبيل يادگاري از گنجينه‌اي را در دل دارد که بازخواني آن افسوس هر شنونده‌اي را بر‌‌مي‌انگيزد.

گروه گزارش: فرش اردبيل؛ فرشي که مي‌توانست در کنار بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي بهانه‌اي براي حضور بيشتر گردشگران باشد اما به بهانه تأمين هزينه مرمت بقعه، به انگليسي‌ها فروخته شد.  پايگاه جهاني بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي واقع در بافت تاريخي شهر اردبيل يادگاري از گنجينه‌اي را در دل دارد که بازخواني آن افسوس هر شنونده‌اي را بر‌‌مي‌انگيزد.
بناهاي تاريخي متعددي در دوره قاجار ساخته شد و هنر در‌ اين دوره پويايي داشته است. به دليل سفر پادشاهان قاجار به ويژه ناصرالدين شاه به ممالک فرنگ، بسياري از هنرها دوره تولد خود را از ‌اين تاريخ ‌‌مي‌دانند. از سلسله‌اي که البته با اردبيل مهر و مروتي نداشت و نه تنها در آن دوره تحولي هنري در اردبيل رقم نخورد بلکه يکي از مهمترين گنجينه‌‌هاي فرهنگي ‌اين خطه را خيلي راحت به بيگانه واگذار کردند.
فرش معروف اردبيل، فرشي بود که ‌‌مي‌توانست در کنار بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي بهانه‌اي براي حضور گردشگران باشد اما بافت آن به دست هنرمندان ما بود و کام آن براي بيگانگان.
 به تعبير کارشناسانِ محل نگه‌داري فعلي اين فرش (موزه ويکتريا آلبرت لندن) »جزو قديمي‌ترين فرش‌هاي بافته شده و يکي از بزرگ ترين، زيباترين آثار دست بافت است.اين فرش در شهر اردبيل در شمال غربي ‌ايران، محل دفن شيخ صفي‌الدين اردبيلي بافته شده و در قرن شانزدهم به زيارتگاه بقعه شيخ صفي اهدا شده است. قدمت فرش دقيقاً به لطف کتيبه‌اي شاعرانه، با امضاي »اثر غلام درگاه، مقصود کاشاني« است.«دکتر اليزابت مکالي لوييس دانشيار مطالعات خاورميانه نيز در خصوص فرش اردبيل گفته است: »فرش اردبيل استثنايي است.‌اين فرش يکي از قديمي‌ترين فرش‌‌هاي اسلا‌‌مي ‌جهان و نه تنها در نوع خود خيره کننده است، بلکه با تاريخ يکي از سلسله‌‌هاي بزرگ سياسي‌ ايران گره خورده است.  باتوجه به اينکه فرش از اساسي‌ترين هنرهاي اسلا‌‌مي‌ است.‌ اين فرش يکي از جفت‌هايي بود که براي حرم صفي‌الدين اردبيلي بافته شد. امروزه فرش اردبيل بر گالري اصلي هنر اسلا‌‌مي ‌در موزه ويکتوريا و آلبرت لندن تسلط دارد، در حالي که دوقلوي آن در موزه هنر لس‌آنجلس است. در اردبيل اما فرش‌‌ها در کنار هم در حرم قرار داشتند.«
وي معتقد است »پرز فرش به جاي ابريشم از پشم است زيرا رنگ را بهتر نگه ‌‌مي‌دارد. گره‌شمار فرش هنوز به‌طور مستقيم بر ارزش فرش‌هاي امروزي پيشي دارد. رنگ‌‌هاي مورد استفاده براي رنگ‌آميزي فرش طبيعي و شامل پوست انار و نيل است. تا 10بافنده در هر زمان ‌‌مي‌توانستند روي فرش کار کنند. فرش اردبيل داراي 340 گره در هر‌ اينچ مربع (5300 گره در هر ده سانتي متر مربع) است. امروزه يک قالي تجاري به طور متوسط 80-160 گره در هر‌اينچ مربع است و اين نشان مي‌دهد فرش اردبيل داراي جزئيات بالايي است. تعداد بالاي گره آن امکان گنجاندن يک طرح و الگوي پيچيده را فراهم ‌‌مي‌کند. مشخص نيست که ‌اين فرش در کارگاه سلطنتي توليد شده است يا خير، اما شواهدي از کارگاه دربار صفوي در قرن 15 و 16 وجود دارد.«نسرين ميرحميدزاده کارشناس ميراث فرهنگي اردبيل درخصوص سرنوشت ‌اين فرش ‌‌مي‌گويد: اين قالي در دوره شاه تهماسب بافته ‌‌مي‌شود. بنابر روايتي نقاشي طرح ‌اين فرش روي سقف بنا به صورت مطلا درج شده است. در بدو ورود هر کسي که وارد بنا ‌‌مي‌شده سقف و کف بنا را در يک شکل ‌‌مي‌ديده و  ‌اين ديدگاه عرفا که از فرش تا عرش يکي است را ‌‌مي‌خواستند تجلي ببخشند.همچنين فردين عيني مدير پايگاه جهاني شيخ صفي نيز تاکيد دارد که دارالحفاظ يا قنديل‌خانه فعلي محل استفاده قالي اردبيل بوده است.
آيا فرش اردبيل را زنان بافتند؟
در گزارش موزه ويکتريا آلبرت لندن آماده است: »تمام سطح فرش اردبيل با يک طرح يکپارچه پوشيده شده و با توجه به اندازه بزرگ فرش، شاهکار چشمگيري است. مرز از چهار نوار موازي تشکيل شده و ميدان بزرگ مستطيل شکلي را احاطه کرده است که يک مدال بزرگ زرد در مرکز خود دارد. مدال توسط حلقه‌اي از اشکال بيضي نوک تيز احاطه شده است و چراغي از دو طرف آن آويزان شده است.‌اين قطعه مرکزي با چهار قطعه گوشه‌اي مطابقت دارد که يک چهارم ترکيبي مشابه اما ساده‌تر هستند.«
»چراغ‌هايي که از قسمت مرکزي آويزان شده‌اند اندازه‌‌هاي مختلفي دارند. برخي از مردم فکر ‌‌مي‌کنند ‌اين کار براي‌ ايجاد يک جلوه پرسپکتيو انجام شده است - اگر نزديک چراغ کوچک بنشينيد، هر دو به يک اندازه به نظر ‌‌مي‌رسند. با‌اين حال هيچ مدرک ديگري مبني بر استفاده از‌اين نوع پرسپکتيو در‌ايران در آن مقطع تاريخي وجود ندارد و خود چراغ‌‌ها به جاي اشياء سه بعدي به صورت اشکال تخت نشان داده شده‌اند. ديدگاه ديگر‌اين است که‌ اين تفاوت يک نقص عمدي در طراحي است که منعکس کننده ‌اين اعتقاد است که کمال فقط از آن خداست.«در ادامه تاکيد مي شود که »اين فرش الگوي خيره کننده 10 رنگ را در خود جاي داده است. رنگ‌ها از مواد طبيعي مانند پوست انار و نيل ساخته مي‌شدند، بنابراين سايه‌ها کمي ‌متفاوت هستند و در آن دسته‌هاي تيره‌تر و روشن‌تر پشم، جلوه‌اي ‌ايجاد مي‌کنند.هر قسمت از طرح با يک يا چند نوع مجموعه طومار با گل يا برگ‌هاي چرخان فوق‌العاده پر شده است که از ويژگي‌هاي طراحي اوايل سلسله صفويه است. در برخي نيز اشکال متقارن مار وجود دارد که نشان دهنده ابرها هستند. بافندگان از نقشه‌‌هاي ارائه شده توسط يک طراح متخصص کار ‌‌مي‌کردند.توده پشم، که رنگ را بسيار بهتر از ابريشم نگه ‌‌مي‌دارد، بسيار متراکم است - در هر 10سانتي متر مربع حدود 5300 گره وجود دارد.‌اين تراکم به طراح‌ اين امکان را ‌‌مي‌داد تا جزئيات زيادي را در خود جاي دهد. ساختن چنين فرش بزرگي با‌اين همه گره چندين سال به تيمي ‌از بافندگان ماهر نياز داشت - ممکن است در هر زمان تا 10 بافنده روي فرش کار کرده باشند. قالي بافي معمولاً توسط زنان در خانه انجام ‌‌مي‌شد، اما فرشي مانند‌اين ممکن است توسط مردان بافته شده باشد.«
چگونه فرش به لندن رسيد
اين فرش هنوز در سال 1843 ميلاي در حرم شيخ صفي‌الدين بود تا اينکه بازديدکنندگان انگليسي آن را ديدند. حدود 30 سال بعد، زيارتگاه دچار زلزله شد و فرش به شرکت فرش منچستر فروخته شد، که به نوبه خود آن را در سال 1892 ميلادي براي فروش گذاشت. طراح ويليام موريس، هنگام بازرسي فرش از طرف موزه ويکتريا آلبرت لندن، آن را بي‌نظير، منطقي و پيوسته زيبا توصيف کرد و در نهايت موزه، فرش را به قيمت 2000 پوند در مارس 1893 ميلادي خريداري کرد.پژوهشگر مطالعات خاورميانه معتقد است »بسياري از گنجينه‌‌هاي بزرگ از سراسر جهان به طور قانوني به مجموعه موزه‌‌هاي غرب راه يافته‌اند. بسياري از اشياء به طور قانوني توسط مجموعه‌داران و موزه‌ها در قرن 19 و 20 خريداري شدند. با‌اين حال، بسياري از آثار هنري هنوز به طور غيرقانوني صادر و فروخته ‌‌مي‌شوند.«
مکالي لوييس در مطالعات خود اعلام ‌‌مي‌کند که »شرکت منچستر که در تجارت فرش فعاليت مي‌کند، فرش‌هاي آسيب‌ديده را در‌ ايران خريداري کرد و آن‌ها را به مد معمول اواخر قرن نوزدهم »ترميم« مي‌کرد. به اين ترتيب که منتخبي از يک فرش براي تعمير فرش ديگر مورد استفاده قرار مي‌گرفت که در نتيجه يک فرش »کامل« و يکي فاقد حاشيه بود. يک فروشنده مستقر در لندن، فرش بزرگتر را در سال 1892 ميلاي براي فروش گذاشت و موزه ويکتريا آلبرت لندن را متقاعد کرد که آن را به قيمت 2000 پوند در مارس 1893 ميلادي خريداري کند. فرش دوم به طور مخفيانه به يک کلکسيونر آمريکايي به نام "جي پي گتي" فروخته شد که در سال 1953 ميلادي آن را به موزه هنر لس آنجلس اهدا کرد. برخلاف فرش واقع در لندن، فرش لس آنجلس ناقص است.«
توحيد دلاور قوام  معاون صنايع دستي اداره کل ميرث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل نيز در تاکيد به جايگاه و مفاهيم عرفاني نهفته در فرش اردبيل متذکر شد: در قسمت بالايي فرش اشعاري از حضرت حافظ را داريم.»جز آستان توام در جهان پناهي نيست    سر مرا به جز‌اين در حواله گاهي نيست« وي ادامه داد: ‌اين بيت هم تداعي ديدگاه عرفا و هم نقش فرش اردبيل تداعي مفاهيمي ‌چون عقايد و انديشه عرفاني و عبادت و محراب است.
دلاور قوام با ابراز تأسف از وضعيت فروش و خروج فرش از‌ ايران گفت: بعدها معلوم شد اين فرش به دستور ملکه انگليس شناسايي و خريداري و در موزه ويکتريا آلبرت لندن به عنوان نفيس‌ترين دست بافته تاريخ بشر نگه‌داري ‌‌مي‌شود.
10 دقيقه بازديد هم حق ما نبود
در سال 1006 ميلادي، موزه ويکتريا آلبرت لندن ويترين وسيعي را در مرکز گالري جميل ‌ايجاد کرد، به طوري که ‌‌مي‌توان فرش را به صورت کامل، روي زمين ديد. به مدت ده دقيقه در ساعت نورهاي سالن روشن ‌‌مي‌شود تا فرش رنگ‌‌هاي غني خود را حفظ کند.به گفته ميرحميدزاده کارشناس ميراث فرهنگي اردبيل ‌اين قالي در دوره قاجار به دليل بضاعت‌‌هاي مالي و به بهانه مرمت بقعه به فروش ‌‌مي‌رسد و توسط شرکتي انگليسي خريداري ‌‌مي‌شود.ميرحميد زاده تصريح کرد: بعد از فروش فرش، پول صرف مرمت بقعه نمي‌شود و به مرور زمان سقف که حالت طاقي و آکوستيک داشته با نفوذ رطوبت تخريب ‌‌مي‌شود و نقاشي آن نيز از بين ‌‌مي‌رود.وي گفت: آخرين بازبافت ‌اين اثر در همين مجموعه در صحن بقعه انجام شده است. از سال 1377 بافت قالي آغاز و تا مرداد 82 ادامه يافت.به گزارش عصر آذربايجان به نقل از تسنيم،فرش اردبيل به حدي منحصر به فرد است که نقشه آن انحصاراً به نام ‌اين شهر شناخته ‌‌مي‌شود و بارها بازبافت شده است. در واقع‌ اين نقشه به عنوان طرح مختص اردبيل وهويت فرهنگي اين شهر شناخته ‌‌مي‌شود و ‌اين در حالي است که انگليسي‌‌ها بيشتر از اردبيلي‌‌ها قادر به بازديد از‌اين اثر نفيس هستند.

منبع :