اشراف دقیق به شرایط، پیش‌نیاز مدیریت منابع آب زنجان

عصر آذربایجان- پیس‌نیاز مدیریت بخردانه منابع آب، ارزیابی درست از شرایط منابع آبی از سطح ملی به منطقه‌ای و از سطح منطقه‌ای به استانی و نهایتا استانهای همجوار لست.

 مسعود ساعت‌ساز عضو هيئت علمي دانشگاه علوم پايه زنجان در يادداشتي درباره چالش‌هاي مديريت منابع آبي زنجان پرداخت.

متن اين يادداشت به شرح ذيل است:

در حاليکه ايرانيان پيشينه‌اي پرافتخار در زمينه مديريت منابع آب داشته‌اند، در دنياي امروز، صنعتي‌شدن جامعه، تغيير الگوي زندگي، گسترش بي‌رويه شهرنشيني، توزيع ناهمگون در جغرافياي جمعيت و تغييرات اقليمي، در کنار بهره‌وري پائين در برداشت، مصرف و ذخيره آب، منابع آبي کشور را دستخوش دگرگوني‌هاي فراوان کرده است و استان زنجان، خارج از اين روند نيست.

پيوند خوردن چالش‌هاي وابسته به منابع آب با مقوله‌هاي اجتماعي، اقتصادي، بهداشتي و محيط‌زيستي، بر اهميت شناسايي، ارزيابي و از ميان برداشتن يا کاهش اثرات اين مشکلات تأکيد دارد.

استان زنجان، با جمعيتي نزديک به 1/3 ميليون نفر و گستره‌اي برابر با 21 هزار کيلومترمربع، يکي از استان‌هاي سرد و خشک تا نيمه خشک ايران است. از ديدگاه اقليمي، با وجود خشکي هوا و نرخ بالاي تبخير آب در استان، ميانگين بارندگي بين 200 تا 300 ميلي‌متر در سال (يک سوم تا يک چهارم ميانگين جهاني) در نوسان است.

افزون بر نرخ بالاي تبخير و پائين بودن نرخ بارش، توزيع ناهمگون بارش در زمان و مکان و رخداد خشک‌سالي توانسته تأثير فراوان بر منابع آب استان داشته باشد. با افزايش رخداد خشکسالي‌هاي کوتاه مدت و بلندمدت در کشور، پايش منطقه‌اي شدت، وسعت و تداوم خشک‌سالي در استان و تأثير اين خشکسالي‌ها بر بيلان منابع آب همواره بايد مورد توجه باشد، به‌ويژه در سال‌هاي اخير که پديده گرمايش زمين و تغييرات اقليمي، به‌شدت آب و هواي کره زمين را تحت تاثير خود قرار داده است.

بسياري از رودخانه‌هاي زنجان فصلي هستند 

يکي از چالش‌هاي استان در زمينه منابع آب اين است که به سبب جايگاه جغرافيايي، شرايط زمين‌شناسي و الگوي اقليمي استان زنجان، منابع آب سطحي در زنجان اندک بوده و بسياري از رودخانه و نهرها، فصلي يا با دبي متغير هستند.

از رودهاي مهم استان مي‌توان به رودخانه قزل‌اوزن، زنجان‌رود (زنجان‌چاي)، شورکات (رود کبير يا ابهررود)، سجاس‌رود (سجاس‌چاي)، خره‌چاي (خره‌رود) و ايجرود اشاره کرد. در اين ميان، نزديک به دو سوم از گستره استان در حوضه آبريز قزل اوزن و يک سوم باقيمانده در حوزه رودخانه‌هاي ديگر است که نشان از توزيع ناهمگون منابع آب سطحي در استان زنجان دارد.

هر چند منابع آب سطحي در استان زنجان، گسترش جغرافيايي اندک دارند ولي، چالش اصلي در بهره‌برداري از آب منابع سطحي، نبود سامانه‌هاي انتقال به مناطق دور دست رودخانه و سامانه‌هاي ذخيره آب است. در اين حالت، بيشترين مصرف آب رودخانه‌ها و سر شاخه‌هاي اصلي آن‌ها، تنها در نزديکي کرانه رودخانه‌ها ديده مي‌شود.

از سوي ديگر، حجم بالايي از منابع آب سطحي (همانند آب ذخيره‌شده در درياچه سدها)، به سبب تبخير، از دسترس خارج شده و گاه، از ارتفاعات، به‌صورت رخداد سيلاب رها شده و خسارات فراوان وارد مي‌نمايد.

تأثير خوب آبخوان‌ها

با نگرش به شرايط اقليمي و زمين‌ريخت‌شناسي، اجراي طرح‌هاي مهار و هدايت سيلاب و تغذيه مصنوعي آبخوان‌ها بايسته است. آبخوان‌هاي آزاد آبرفتي از کليدي‌ترين منابع تامين آب در استان زنجان هستند. اين آبخوان‌ها، دربرگيرنده آبخوان‌ زنجان (1667 کيلومترمربع)، سوجاس (1298 کيلومترمربع)، زرين‌آباد و گل‌تپه (1650 کيلومترمربع)، ابهر (1300 کيلومترمربع) و قيدار (1354 کيلومترمربع) هستند. همگي اين آبخوان‌ها در شرايط ناپايدار بسر برده و داراي بيلان منفي هستند.

در ميانگين، مجموع مصرف سالانه آب سطحي و زيرزميني در استان زنجان، نزديک به 1/7 ميليون مترمکعب بوده که نزديک به 70? آب مصرفي از منابع آب زيرزميني فراهم شده است که بيشتر اين برداشت وابسته به بخش کشاورزي است. با چنين سطح وابستگي به منابع آب زيرزميني، آبخوان‌هاي استان زنجان، با کسر حجمي برابر با بيش از 88 ميليون متر مکعب روبرو بوده و در ميانگين سالانه، افت بيش از 0/5 متري در تراز ايستابي آبخوان‌ها را تجربه مي‌کنند.

در اين زمينه، برداشت بي‌رويه از منابع آب زيرزميني، مي‌تواند سبب بروز چالش‌هاي زيادي هم‌چون خشک‌شدن يا کاهش دبي چاه‌ها، کاهش ارتباط هيدروليکي بين رودخانه‌ و آبخوان، افزايش هزينه برداشت آب، زوال کيفيت آب، شوري خاک، کاهش توان باروري و محصول‌دهي گياهان، فرسايش خاک و فرونشست زمين شود که بايسته است اين چالش‌ها، شناسايي، پايش و چاره‌ انديشي شود. در ميان گام‌هاي برداشت‌شده براي کاهش استخراج آب از آبخوان‌هاي آزاد، در سال‌هاي اخير، مديران صنعت آب، شناسايي آبخوان‌هاي تحت‌فشار را در دستور کار خود قرار داده و تلاش‌هايي براي بهره‌برداري از منابع آب تحت فشار انجام پذيرفته است.

به هر روي بايد توجه داشت که آبخوان‌هاي تحت فشار، در برابر فرايند فرونشست زمين، ده‌ها برابر آبخوان‌هاي آزاد آسيب‌پذير هستند. از اين رو، به نظر مي‌رسد تلاش براي مديريت مصرف آب در استان، بيش از سرمايه‌گذاري در بخش عرضه آب جوابگو خواهد بود.

از ديدگاه اقتصادي، استان زنجان، به سبب داشتن خاک حاصلخير، قطب کشاورزي و به سبب داشتن کانسارهاي فلزي و غيرفلزي، خطوط انتقال انرژي، بهره‌مندي از شبکه ترابري ريلي و جاده‌اي، نزديکي به بازارهاي داخلي و بين‌المللي و همچنين محدوديت‌هاي زيست‌محيطي براي توسعه صنايع در استان‌هاي همجوار مانند تهران، البرز و قزوين، قطب کليدي صنعت و معدن کشور به شمار مي‌رود.

يکي از ويژگي‌هاي برجسته استان زنجان، تمرکز بر فعاليت‌هاي فرآوري فلزات سنگين است. در استان زنجان، معدن بزرگ انگوران، چندين شهرک بزرگ صنعتي، ده‌ها شرکت فرآوري سرب و روي و صدها کارگاه پرداخت مس، روي، برنز و قلع وجود دارد؛ با وجود سازوکارهاي پيشگيرانه، فعاليت‌هاي اين شرکت مي‌تواند سبب ورود فلزات سنگين، با ظرفيت آلايندگي کم تا زياد، به سامانه‌هاي آبي شود.

در اين بين، نقش عناصري همانند سرب، جيوه، روي، کادميوم در ايجاد آلايندگي زياد است. ورود هر يک از آلاينده‌ها به سامانه‌هاي آبي، از روي کنش‌هاي زمين‌نهاد (هوازدگي، رواناب، درز، گسله و شکستگي‌ها، نشت بسبب نفوذ آب‌هاي سطحي يا ذوب برف) يا انسان‌نهاد (انباشت کنترل‌نشده باطله‌ها و پسماندهاي صنعتي)، مي‌تواند براي پايداري منابع آب استان خطرآفرين باشد.

کوتاه سخن؛ اقليم خشک و کمبود و توزيع ناهمگون منابع آب، رشد فرهنگ شهرنشيني و تغيير الگوي مصرف، همگام با تغييرات اقليمي و گرمايش زمين، بهره‌وري پايين در زمينه برداشت، توزيع و مصرف آب هشدار دهنده بود و مي‌تواند منجر به بروز تنش آبي و در پايان تبديل به بحران آبي، بويژه در مراکز جمعيتي استان مانند زنجان، ابهر، خرمدره و سلطانيه شود.

به هر روي، دامنه اين بحران‌ها محدود نبوده و توسعه اجتماعي، اقتصادي، بهداشتي، فرهنگي و زيست‌محيطي استان را تحت تأثير قرار خواهد داد. از اين رو، مديريت يکپارچه منابع آب اهميت فراوان دارد و بايد توجه داشت در مديريت يکپارچه منابع آب، هماهنگي بين همگي شرکت‌ها، ادارات، نهادها، مراکز آموزشي و سازمان‌هاي مردم نهاد ضروري است.

آشکار است که پيش‌نياز مديريت بخردانه منابع آب، ارزيابي درست از شرايط منابع آب از سطح محلي به منطقه‌اي و سپس از سطح منطقه‌اي به استاني و در نهايت در سطح استان‌هاي همجوار است. در اين زمينه، ساماندهي يافته‌هاي پژوهش‌هاي در حال اجرا و اجرا شده به‌وسيله نهادهاي گوناگون اهميت ويژه دارد. از سويي، افزايش سطح دانش و مشارکت مردم در مديريت منابع آب مي‌تواند جايگاه کليدي در ايجاد پايداري زيست‌محيطي منابع آب استان داشته باشد.

منبع : تسنیم