پشت پرده آزادي اسراي جنگ ايران و عراق

گروه تاريخي: هاشمي رفسنجاني رييس جمهور وقت و رييس اتاق جنگ ايران مي نويسد: صدام فکر مي کرد اگر با هم بنشينيم، مسائل حل مي شود. ما منتظر بوديم تا مطمئن شويم که هدفش سواستفاده نباشد.

گروه تاريخي: هاشمي رفسنجاني رييس جمهور وقت و رييس اتاق جنگ ايران مي نويسد: صدام فکر مي کرد اگر با هم بنشينيم، مسائل حل مي شود. ما منتظر بوديم تا مطمئن شويم که هدفش سواستفاده نباشد.
وقتي با قرائن متوجه شديم که اين مسائل به [حمله به] کويت برمي گردد، ديگر مصلحت نبود با او ملاقات کنيم. 13 تير 1369 نمايندگان ايران و عراق براي اولين بار بدون حضور دبيرکل در مقر سازمان ملل مذاکره کردند. مذاکره، بي نتيجه بود. در همان ايام صدام حسين درگيري هاي لفظي با کويتي ها داشت و مي خواست زودتر تکليف صلح با ايران را مشخص کند.
آرزوهاي خوب براي کادر رهبري ايران
عراق و کويت در سال 1923 موافقت نامه مرزي امضا کرده بودند و عراق، کويت را کشوري مستقل شناخته بود. اما حالا طارق عزيز وزير خارجه عراق مي گفت کويت تا سال 1913 بخشي از عراق بود و انگليسي ها اين سرزمين را از عراق جدا کردند و يک رژيم ساختگي به دست مشتي شيوخ ورشکسته در آنجا به وجود آوردند. صدام هم مي گفت تاريخ به ما ثابت کرده که کويت بخشي از کشور ماست.ديدارهاي طارق عزيز و علي اکبر ولايتي وزير خارجه ايران، صدام را راضي نمي کرد. هشتم مرداد 1369 صدام نامه ديگري به ايران نوشت و ضمن تاکيد بر ديدار رهبران دو کشور از پيشنهادهايي گفت که به نفع ايران بود و نامه اش را چنين تمام کرد: همراه با آرزوهاي خوب براي شما و از طريق شما براي کادر رهبري ايران.دليل مخالفت مقامات ايراني براي ديدار با صدام اما مسنولان ايراني به اين نتيجه رسيدند ديدار مستقيم با صدام حاصلي ندارد. هاشمي رفسنجاني رييس جمهور وقت و رييس اتاق جنگ ايران در اين باره نوشت: صدام فکر مي کرد اگر با هم بنشينيم، مسائل حل مي شود. ما منتظر بوديم تا مطمئن شويم که هدفش سواستفاده نباشد. وقتي با قرائن متوجه شديم که اين مسائل به کويت برمي گردد، ديگر مصلحت نبود با او ملاقات کنيم. چون عراق مي توانست بگويد در ملاقات هايي که با ايران انجام شده است، در رابطه با کويت هم بحث کرديم و آنها (ايراني ها) هم با آن موافق بودند. دروغ گفتن براي صدام و حزب بعث خيلي آسان بود. ما با مشورت عمل مي کرديم. نخست مساله در وزارت خارجه بررسي مي شد. اگر کافي نبود در شوراي امنيت کشور مطرح مي شد و اگر لازم بود با رهبري در ميان مي گذاشتيم. رهبري معمولا متن نامه ها را با دقت مي خواندند و در شوراي امنيت بررسي مي شد و در دولت مشورت مي کرديم.به اعتقاد هاشمي رفسنجاني، صدام مي خواست با ملاقات با رهبران ايران، ايران را شريک جرم خود در حمله به کويت قرار دهد تجهيرات عراق زياد شده بود اما واقعيت اين بود که رژيم عراق مشکلات زيادي داشت. روحيه مردمش کاملا درهم شکسته بود و آثار مشکلات اقتصادي هم گريبانگيرش شده بود. بار بدهي هاي خارجي فشار زيادي بر اقتصاد جنگ زده و ورشکسته کشورش آورده بود.بنادر عراق که دسترسي محدودي به آب هاي آزاد دارند، عملا غيرقابل دسترسي شده بودند. اروند رود که بخش عمده تجارت دريايي عراق از طريق آن صورت مي گرفت تا مذاکرات ايران و عراق به نتيجه نمي رسيد و لايروبي و پاکسازي نمي شد، غيرقابل استفاده بود. عراق از کويت خواست که فضاي آبي به او بدهد که کويت نپذيرفت.
حمله ناگهاني به کويت
عراق ناگهان در مرداد 69 به کويت حمله و اين کشور را يک روزه اشغال کرد.صدام سه روز پس از حمله به کويت، به ايران نامه نوشت: ما تمامي اين اقدامات را نه تنها به نشانه تاکيد بر تمايل خود به صلح، بلکه تاکيد بر علاقه ما به تحقق هر چه سريعتر صلح به عمل آورديم تا دو کشور و دو ملت خود را از گردباد تغيير و تحولات منطقه و جهان و از رويدادهاي خطرناک احتمالي دور نگه داريم.هاشمي رفسنجاني درباره اين نامه مي_نويسد: صدام در نامه اش جمله اي نوشته بود که براي ما جاي سوال داشت؛ او نوشته بود ما با شما 800 کيلومتر مرز آبي داريم... از اين جمله فهميديم او مي خواهد علاوه بر کويت؛ عربستان، قطر و بحرين را هم بگيرد. ما موافق نبوديم صدام در جنوب خليج فارس مستقر شود.
صدام شوکه شد
شوراي امنيت سازمان ملل، برخلاف جنگ ايران و عراق، اشغال کويت را تا چند ساعت بيشتر تحمل نکرد. سرعت شوراي امنيت به قدري بود که صدام هم شگفت زده شد.خاوير پرز دکوئيار دبيرکل وقت سازمان ملل گفت: در ديدار با صدام پس از حمله به کويت، صدام مرتب تاکيد مي کرد شوراي امنيت تا تقريبا يک ماه پس از تجاوز عراق به ايران هيچ اقدامي نکرد. او با اين اطمينان به کويت حمله کرد که واکنش شوراي امنيت،آرام و محتاطانه خواهد بود.عراق تحت فشار جهاني و نگراني از تحريک ايران براي ضربه زدن به او، نامه ديگري به ايران نوشت و تمامي حرف هايش را پس گرفت. صدام قرارداد 1975 الجزاير را پذيرفت و گفت از خاک ايران، عقب نشيني و اسرا را مبادله مي کند.
تصميم عراق بازتاب گسترده اي در جهان داشت که شکست صدام و پيروزي ايران محسوب مي شد. آزادي اسرا و بازگشت آنها به شهرهاي ايران، نگراني هاي بسياري را به پا کرد.
آزادي اسرا
با پذيرش دوباره معاهده 1975 از سوي صدام، عراق پذيرفت تا به نشانه حسن نيت، عقب نشيني از اراضي اشغالي ايران را از جمعه 26 مرداد ماه 1369 برابر با 17 اوت 1990 آغاز کند و به جز يک نيروي نمادين در کنار ماموران مرزباني و انتظامي که براي ماموريت هاي روزمره در شرايط عادي باقي مي ماند، نيروهاي خود را از مناطق ايران در طول مرز فراخواند.همچنين عراق قبول کرد تا از همين روز، مبادله فوري و همه جانبه اسراي جنگ به هر تعدادي که در عراق و ايران در اسارت به سر مي برند و از طريق مرزهاي زميني و از راه خانقين-قصرشيرين و راه هاي ديگر که مورد توافق قرار مي گيرد، آغاز کند.با اين توافق، ارتش عراق ظرف پنج روز تا 30 مرداد 1369 به مرز شناخته شده بين المللي بر اساس معاهده 1975 تحت نظارت گروه ناظر نظامي سازمان ملل متحد، عقب نشيني کرد و دست از اشغال حدود دو هزار 663 کيلومتر مربع از خاک ايران برداشت. قبل از آغاز جنگ، 740 ميله علامت مرزي بين دو کشور وجود داشت که عمده آنها در دوره جنگ از بين رفته بود. در زمان عقب نشيني تلاش شد تا نيروهاي دو طرف در پشت محل ميله هاي مرزي مستقر شوند.پس از گذشت دو سال از پايان جنگ، اولين گروه هزار نفره اسراي ايراني در 26 مرداد 1369 از مرز خسروي وارد خاک ايران شدند و روز بعد به همين تعداد از اسراي عراقي به کشورشان برگشتند.به اين ترتيب به تدريج اسراي دو کشور آزاد شدند و به سرزمين هاي خويش برگشتند. تا اواخر شهريور ماه 1369 تعداد 40 هزار نفر از اسير از هر کشور و در مجموع 80 هزار اسير آزاد شدند و جريان مبادله اسرا از اين تاريخ متوقف شد.در نهايت 55 هزار و 438 نفر از اسراي عراقي در 103 مرحله و 39 هزار و 417 نفر از اسراي ايراني در 70 مرحله مبادله شدند. عراق و ايران از آزاد کردن بقيه اسرا خودداري کردند. زيرا مدعي بودند که آنها پناهنده شده اند. تعداد 574 نفر از اسراي ايراني در دوره اسارت به شهادت رسيده يا فوت کردند و حدود 500 نفر از آنها نيز پناهنده شدند.به گزارش  عصر آذربايجان به نقل از ايرنا، در طول جنگ، ده ها هزار نفر از سربازان و نظاميان دو کشور نيز مفقود شدند که تکليف برخي از آن ها حتي پس از سقوط صدام حسين و فروپاشي حکومت بعث هم مشخص نشد. در سال 1380 عراق مدعي 6 هزار مفقود و ايران مدعي 3 هزار مفقود بود که به احتمال زياد آمار پناهندگان دو کشور نيز در آنها منظور شده است.

منبع :