بيست و يکم آذر در تقويم سده‌ي اخير ايران يکي از مهم‌ترين و تاريخي‌ترين روزهاست. هرچند بعدها، ليست تقويم وطن‌فروشي در ايران، بلند بالا شد و مي‌توان نام برخي افراد ديگر را هم به خائنان وطن اضافه کرد ولي 21 آذر و اعلام تشکيل فرقه دموکرات و خودمختاري آذربايجان، به لحاظ شرايط زماني يعني در سال‌هاي اشغال ايران به دست متفقين و مکاني يعني در آذربايجان که هميشه با عنوان سرِايران، لقب گرفته است، اهميت ويژه‌اي دارد.

در گير و دار حضور نيروهاي بيگانه در ايران در جريان جنگ جهاني دوم، در نقاط مختلف کشور اغتشاشاتي بروز کرد که غائله آذربايجان از مهم‏ترين آنها بود.

در تابستان 1320 شمسي متفقين ايران را اشغال کردند و شوروي رسما شمال ايران رابه تصرف خود درآورد. حزب کمونيست شوروي به خواست استالين تصميم مي‌گيرد زمين? خودمختاري و تجزي? آذربايجان ايران را فراهم آورد. مأموريت اجراي اين پروژه نيز به ميرجعفر باقراف، رهبر حزب کمونيست آذربايجان شوروي، واگذار شد. در شهريور 1324 شمسي حزبي جديد به نام "فرقه دموکرات آذربايجان" به رهبري جعفر پيشه‌وري تشکيل شد، کادر اصلي اين حزب اعضاي پيشين حزب توده و برخي از کمونيست‌هاي قفقاز و آذربايجان بودند. شوروي امکانات گسترده‌اي در اختيار اين حزب نهاد و با حمايت نيروي اشغالگر شوروي توانستند جمهوري خودمختار آذربايجان يا همان به اصطلاح حکومت ملي آذربايجان را تشکيل دهند.

سال‌هاي اشغال آذربايجان به دست فرقه‌ي دموکرات به اشکال مختلفي تعريف مي‌گردد. برخي از رفتارهاي توام با عدالت‌خواهي پيشه‌وري مي‌گويند و برخي از چپاول ثروت‌هاي منطقه در طول يک سال حکومت فرقه‌اي‌ها در آذربايجان مي‌نويسند.

شايد دليل اينکه برخي گمان مي‌کنند در آن سال‌ها کارهايي به نفع توده‌ي مردم انجام گرفت، نتيجه‌ي نامه فوق سري استالين به باقراف باشد که براي سازماندهي جنبش‌‌هاي تجزيه طلبي صادر شده بود. در بخشي از اين نامه، استالين به باقراف مي‌‌نويسد: انتخاب نمايندگان آذربايجان در انتخابات آتي براي پيشبرد اهداف بلشوويسم و تحت شعارهاي زير انجام شود:

تقسيم اراضي دولت و مالکان بزرگ به دهقانان و دادن وام‌هاي دراز مدت به دهقانان

از بين بردن بيکاري از طريق احيا و گسترش کار در موسسات و در عين حال از طريق ساختن راه‌ها و ديگر کارهاي اجتماعي

بهبود خدمات اجتماعي و تأمين آب از طريق لوله‌کشي

حقوق برابر براي اقليت‌هاي ملي و ايلات و افتتاح مدارس و نشر روزنامه و کتاب به زبان‌هاي محلي

برخي از اين شعارها يا در همان مدت حکومت فرقه‌اي‌ها اجرا گرديد و يا پتانسيلي براي اجراي آن در سال‌هاي بعد فراهم گرديد. در واقع اهداف تجزيه طلبي در مناطق مرزي شمال ايران، تحت لواي شعارهاي خوش آب و رنگ نظير افتتاح مدارس و تدريس به زبان‌هاي محلي و ... دنبال گرديد.

در تاريخ سال‌هاي گذشته‌ي ايران، سران کشورمان بارها مذاکرات بين المللي را پيش برده‌‌‌اند و بعضا هم امتيازات خوبي از طرف مقابل گرفته‌اند. هرچند در سال‌‌هاي اخير و مسائل روز بين المللي در دنيا نظير برجام، ما با خيانت طرف‌هاي غربي مواجه بوده‌ايم ولي در سال هاي 5-1324 قوام توانست با حمايت‌هاي بين المللي با سادچيکف به يک توافق برسد که مهمترين بخش آن، شناختن غائله‌ي آذربايجان به عنوان يک مساله‌ي داخلي بود. 

همين امر باعث شد تا قوام بعدها با پيشه روي مذاکره کند و نهايتا با روانه کردن قشون دولتي، بساط دموکرات‌ها را هم در آذربايجان و هم در کردستان برچيند.

البته پيشه‌‌وري علي‌رغم توصيه استالين سعي مي‌کند تا در برابر دولتي‌ها مقاومت مردمي ايجاد کند، ولي مردم به استقبال ارتش مي‌روند و عملا حکومت فرقه‌اي‌ها از هم مي‌پاشد. نصرت‌الله جهانشاهلو، معاون پيشه‌وري که پس از شکست فرق? دموکرات با او به شوروي گريخت در خاطراتش مي‌نويسد: وقتي پيشه‌‌وري به قلي‌اف، کنسول شوروي در تبريز، تاخته بود که چرا شوروي آن‌ها را ناجوانمردانه رها کرده است، پاسخ شنيده بود: "سني گتيرن، سنه ديير گِت!"

به گزارش عصرآذربايجان به نقل از آناج، بعدها جرياناتي که امروز خود را پان ترک و طرفدار خودمختاري و ... مي‌خوانند، دوران حکومت پيشه‌وري در تبريز را به عنوان "روزگار پر زرق و برق آذربايجان" خواندند و مدعي شدند، مردم از آن دوران خاطرات خوشي به‌ياد دارند ولي حقيقت و تاريخ شفاهي و سينه به سينه در بين اهالي آذربايجان و همچنين مستندات تاريخي، حکايت از آن دارد که آن روزها، آذربايجان روزگار سخت و سياه خود را مي‌گذراند و مسببان اين روزگار سخت هم بعدها به دست تاريخ محاکمه شدند.