پل هاي کهن آذربايجان شرقي
1398/10/24
گروه تاريخي: پل هاي کهن و تاريخي آذربايجان شرقي به علت واقع شدن در مسير جاده ابريشم، نزديکي به اروپا، مرزي بودن منطقه و وجود بازار قديمي تبريز بزرگترين بازار مسقف سنتي جهان که ثبت جهاني شده نقش عمده اي در تجارت داشته و در واقع دروازه ورود تکنولوژي به ايران قديم محسوب مي شوند.به اعتقاد کارشناسان، پل سازي همزمان با توسعه روابط اجتماعي و تجاري بين شهرها و کشورها رونق گرفته و نقش زيادي در تبادل اقتصادي، اجتماعي، سياسي و فرهنگي ملل در گذشته داشته و بر اين اساس واقع شدن تبريز به عنوان يکي از مهم ترين شهرهاي تجارتي جاده ابريشم قديم به پل سازي اهميت مضاعفي داده است.
در سال 1396 تبريز به عنوان مرکز مطالعات گردشگري و ميراث فرهنگي در محور جاده ابريشم از سوي آژانس همکاري هاي بين المللي ژاپن (جايکا) انتخاب شد و نمايندگان جايکا در تبريز حضور يافتند و پل هاي قديمي آذربايجان شرقي و تبريز را به عنوان کريدورهاي تاريخي ايران در جاده ابريشم دانستند.آکيرا اوهارا، کارشناس ارشد ميراث فرهنگي و گردشگري جايکا در اين خصوص مي گويد: شهر تبريز از گذشته هاي دور تاکنون به عنوان دروازه بين اروپا و آسياي شرقي بوده است و به علت دارا بودن آثار ثبتي در فهرست جهاني يونسکو همچون بازار تبريز ظرفيت بالايي براي توسعه گردشگري تاريخي و فرهنگي دارد.مورخ و عضو سابق شوراي شهر تبريز نيز مي گويد: پل قاري يا ‘قاري کورپوسي’ يکي از اين پل هاي هشت دهنه است که ارتباط بين اين منطقه و جاده تاريخي ابريشم و اروپا را بر قرار مي کرده و نخستين بار نيز برق کشي و تيرهاي چراغ برق کله قوچي که همچنان پابرجاست، در روي اين پل انجام شده است.بهروز خاماچي مي افزايد: پل هاي قديمي در آذربايجان شرقي فراوان ديده مي شوند و برخي از آنها همانطور که گفته شد پل ارتباطي ميان کشورهاي حوزه قفقاز و اروپا با ايران بوده و ارتباطات تجاري منطقه اي توسط اين پل ها و جاده ابريشم برقرار مي شد.استان آذربايجان شرقي به واسطه واقع شدن در جاده ابريشم، داشتن مرزهاي مشترک با کشورهاي ديگر و جايگاه قابل توجهي که در تحولات تاريخي کشور داشته، در ساخت پل هاي زيبا و محکم به عنوان دروازه ارتباط با دنيا پيشتاز بوده است.قديمترين پل قوسي در ايران که آثار آن تاکنون نيز بر جاي مانده، پلي است که اورارتوها در قرن هشتم پيش از ميلاد بر رود ارس بنا کردند.در ساحل ايراني رود ارس در استان آذربايجان شرقي يک پايه از اين پل بر جاي مانده که از سنگ‌هاي بزرگي ساخته شده است.ساخت پل‌هاي سنگي به دوران قبل از رومي‌ها برمي‌گردد که در خاورميانه و چين پل‌هاي زيادي به اين شکل برپا شده است.از دوره هخامنشي نيز پل‌هاي قوسي باقي مانده است، باستان شناسان يکي از اين پل‌ها را که در قرن چهارم و پنجم پيش از ميلاد در پاسارگاد ساخته شده، شناسايي کرده و از زير خاک بيرون آورده‌اند.يکي از جالب‌ترين پل‌هاي ايران پل قافلانکوه بر رودخانه قزل اوزن در شهرستان ميانه است که بر اساس کتيبه آن در دوره تيموري و در سال‌هاي 889-890 ساخته شده است.از اين دست پل هاي قديمي در آذربايجان شرقي فراوان ديده مي شود و برخي از آنها پل ارتباطي ميان کشورهاي قفقاز، اروپا با ايران بوده که در حقيقت حلقه اتصال با گذشته تاريخي و اقتصادي ايران است و ارتباطات تجاري منطقه اي توسط اين پل ها و جاده ابريشم برقرار مي شد.توصيف خلاصه اي از تاريخ پل هاي مهم باستاني و کهن آذربايجان شرقي قدمت تاريخي اين خطه از ايران زمين را نشان مي دهد.
* پل قاري (قاري کورپوسي) *
پل قاري يا پل چراغ يکي از پل هاي تاريخي و مشهور شهر تبريز است، اين پل در خيابان ثقة الاسلام و روي رودخانه مهران رود واقع شده است.سرستون هاي کله قوچي و چراغ هاي قديمي اين پل در اواخر دوره قاجاريه ساخته شده است و ارتباط بين بازار بزرگ و بخش شمالي شهر شامل ششگلان و شتربان را برقرار مي سازد و شامل هشت دهنه با قوس هاي مدور است.براي نخستين بار روي اين پل تاريخي تيرهاي چراغ برق در ايران نصب شد.
* پل آجي چاي تبريز *
اين پل از قديمي ترين پل هاي تبريز است که در شمال غرب اين شهر روي ? تلخه رود ? ساخته شده است. اين پل با 16 دهنه به طول 100 متر و عرض پنج متر همواره بر اثر طغيان هاي تلخه رود، جنگ هاي منطقه اي و گاه نيز توسط متجاوزان به شهر تخريب اما پس از چندي دوباره بازسازي شده است.نام اين پل را نخستين بار در متون صفويه و در زمان شاه اسماعيل اول در ?سفرنامه ونيزيان? مي بينيم.پل آجي چاي از قديمي‌ترين آثار شهر تبريز است و در زمان وليعهدي عباس ميرزا توسط حاج سيد حسين تاجر معروف به تبريزي تعمير شده است.معماري پل يکدست نيست، اين پل تا دهه 40 ارتباط بين 2 طرف را برقرار مي‌کرده است. بعدها پل ديگري در نزديکي آن ساخته شده است.پل آجي چاي در سال 1378 توسط سازمان ميراث فرهنگي با شماره 2516 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد.پل رودخانه آجي چاي در مسير جاده تبريز – مرند، نرسيده به فرودگاه تبريز واقع شده و آب اين رودخانه به علت گذر از زمين هاي نمکي تلخ است.از ديگر پل هاي قديمي تبريز که روي نقاط مختلف ?مهران رود?(رودي که از داخل تبريز مي گذرد)، بنا شده پل سنگي، پل صاحب الامر و پل منجم را مي توان نام برد که هرکدام داراي چند چشمه طاق به شيوه سنتي است.
* پل سنگي يا پل راسته کوچه (حاجي عظيم) *
اين پل با توجه به شواهد موجود و منابع محلي مربوط به دوره قاجاريه است، اين بنا توسط شخصي به نام حاجي عظيم ساخته شده که پل به نام وي حاجي عظيم و پل سنگي نيز خوانده مي شود.سنگ نبشته اي مستطيلي شکل منصوب بر پايه جنوبي پل وجود دارد و به خط نستعليق نوشته شده که تاريخ سنگ 1363 ه.ق است.
* پل ونيار تبريز *
اين پل داراي سه دهنه بوده و مصالح آن سنگ تراش و آجر با ملات گچ و آهک است. کف پل سنگ فرش بوده که بعدها آسفالت شده است.اين پل داراي دو طاق جناقي و يک طاق رومي بوده و کافه پوش هاي پل با سنگ لاشه اجرا شده است. اين پل روي رودخانه آجي چاي قرار دارد.
*پل سعيد آباد*
پل سعيد آباد معروف به ‘شيخ کورپوسي’ در تاريخ 6 اسفندماه سال 1385 با شماره ثبت 17502 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
پل شيخ کورپوسي به گفته ساکنان روستاي سعيدآباد مربوط به دوره قاجاريه است؛ اين پل زيبا به روي رود خانه سيداوا چايي ساخته شده است.روستاي سعيدآباد بزرگترين روستاي منطقه تيکمه در 20 کيلومتري شرق تبريز است؛ نام اصلي آن سيدآوا بوده و به دليل واقع شدن در کنار رودخانه سيدآوا به اين نام معروف شده است.
* پل خدا آفرين *
روي رودخانه ارس دو پل تاريخي به فاصله حدود يکصد متر از يکديگر بنا شده که به نام خداآفرين مشهورند.پل خداآفرين، اولين پل منسوب به قرن ششم هجري( دوره سلجوقيان) است.طول اين پل 160 متر است که 120 متر آن متعلق به ايران و 40 متر آن متعلق به جمهوري آذربايجان است.اين پل از 15 طاقي جناقي و هلالي با ابعاد نامساوي تشکيل شده است. اتکاي پايه طاق ها بر صخره هاي طبيعي بستر رودخانه ارس، علت نامساوي بودن آنهاست. مصالح ساختماني اين پل سنگ هاي قلوه و لاشه در قسمت پايه ها و آجر در ساختمان طاق ها بوده و ملات آن آهک و گچ است.پل دوم خداآفرين، حدود 120متر طول دارد و داراي 10 طاق است. اين پل منسوب به دوره صفوي بوده و از سنگ تراشيده با ملات گچ و آهک ساخته شده است.
* پل دختر ميانه *
در بين راه زنجان – ميانه، جايي که رودخانه قزل اوزن به دامنه شرقي قافلان کوه مي رسد، پل زيبايي واقع شده که به پل دختر معروف است.تاريخ بناي اين پل روشن نيست، باستان شناسان پايه هاي پل را متعلق به عهد ساساني يا قبل از آن مي دانند اما با توجه به معماري پل و ويژگي هاي آن مي توان تاريخ بناي حاضر را متعلق به قرن هشتم هجري دانست.
پل دختر ميانه يک بار در دوره ?آغا محمد خان قاجار? تعمير شد. اما در 20 آذر سال 1325 قواي بيگانه هنگام عقب نشيني از برابر نيروهاي دولتي براي جلوگيري از پيشرفت ارتش ايران طاق چشمه ي وسط پل را با مين منفجر کرد که هنوز هم به همان صورت باقي است.پل دختر داراي سه چشمه بزرگ و پايه هاي سنگي عريض است و دهانه وسطي آن نسبت به دهانه هاي طرفين بزرگ تر و داراي طاق بلندتري است.
* پل دختر ملکان *
اين پل در 10 کيلومتري شمال شرقي ملکان، 300 متري قلعه جوق قرار دارد و تاريخ ساخت آن سال 951 ه.ق است.
* پل شهر چاي ميانه *
در 12 کيلومتري جنوب شهر ميانه در نزديکي روستاي ?تازه کند? پل شهر چاي روي رودخانه شهرچاي که يکي از شاخه هاي قزل اوزن است، ساخته شده است. طول اين پل 260 مترو عرض آن 7.9 متر بوده و 23 چشمه با طاقي جناغي به ارتفاع حدود 5.5 متر دارد.
* پل مردق مراغه *
اين پل جزء مهم ترين و سالم ترين پل هاي تاريخي آذربايجان شرقي و تنها پل اين شهرستان است که در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.پل سه دهنه مردق، جزو سه پل مهم تاريخي اين شهرستان بوده و داراي سيل شکن و پايه هاي سنگي از نوع سنگ بومي منطقه (معدن سنحان) و آجرهاي قرمز بومي است. اين پل بلندترين پل تاريخي شهر مراغه محسوب مي شود و در گذشته، اين شهر را با شهرهاي اردبيل و هشترود و روستاهاي منطقه مرتبط مي کرد.اين پل در عصر قاجار روي رودخانه مردق چاي ساخته شده است.
* پل گاودوش آباد اوقان *
اين پل بر سر راه روستاي اوقان به روستاي گاودوش آباد از روستاهاي توابع سراب و در هشت کيلومتري شمال اين شهر قرار دارد.پل روي رودخانه اي که در جهت شرق به غرب، در شمال شهرستان سراب جاري است ساخته شده است.
* پل حسام الدوله مراغه *
اين پل داراي يک دهنه و رابط بين مزارع بوده و مصالح آن سنگ تراش و آجر با ملات گچ و آهک است. کف پل سنگ فرش شده و داراي طاق ضربي است.
اين پل به عنوان معبر بين مزارع مورد استفاده قرار مي گيرد.
*پل قيزلار کورپوسي ملکان (پل دختران)*
پل قيزلار کورپوسي از معماري هاي دوران صفوي در جنوب آذربايجان شرقي است که بازديدکنندگان را به سوي توسعه گردشگري ملکان هدايت مي کند و مرکز تمرکز گردشگران اين شهرستان است.وجه تسميه اين پل بنا به اسناد تاريخي به الهه آب و باران ايران باستان /آناهيتا/ بر مي گردد و ساحلي زيبا در ميان تاک ها و درختان ميوه و آب و هوايي کم نظير از جاذبه هاي اين پل تاريخي است.اين پل بر روي رودخانه ‘مردق’ و مابين روستاهاي ‘قلعه چوق’ و ‘قلي کندي’ از توابع شهرستان ملکان قرار دارد و به علت نوع طاق ها و ترکيب نماي سنگي و آجري از اهميت ويژه برخوردار است.پل قيزلار کورپوشي داراي 5 دهنه است که با آجر و سنگ به صورت گنبدي شکل ساخته شده و وجود طاق ها و طاقچه هاي زيبا و معماري منحصر به فرد امتياز بزرگي براي اين بناي تاريخي است؛ سه دهنه از اين پل براي گذر آب رودخانه و 2 دهانه ديگر براي هدايت آب هاي کشاورزي اختصاص دارد.از ديگر پل هاي تاريخي آذربايجان شرقي مي توان به پل منصور و پل منجم تبريز، پل پنج چشمه و ليلان چاي بناب و پل قلي کندي ملکان نيز اشاره کرد.جاده ابريشم يا راه ابريشم شبکه راه‌هاي به هم پيوسته‌اي با هدف بازرگاني در آسيا بود که خاور و باختر و جنوب آسيا را به هم و به شمال آفريقا و خاور اروپا پيوند مي‌داد، مسيري که تا سده? پانزدهم ميلادي به مدت 1700 سال، بزرگترين شبکه? بازرگاني دنيا بود.در جاده ابريشم، سفر از شرق به غرب جهان از شهري به نام چانگ – آن در چين آغاز مي‌شد و پس از عبور از اين سرزمين از چند شاخه راه گوناگون به آسياي ميانه مي‌رسيد؛ براي ادامه مسير، در بيشتر دوره‌هاي راه ابريشم، تاجران و مسافران اين راه را گريزي جز گذر از ايران نبود.اين راه از شهرستان توان هوانگ در چين به ولايت کانسو مي‌آمد و از آنجا داخل ترکستان شرقي امروزي مي‌شد و از درون آسياي مرکزي مي‌گذشت و از راه بيش‌باليغ و آلماليغ و اترار به سمرقند و بخارا مي‌رسيد.در بخارا قسمت اصلي آن از راه مرو، سرخس، نيشابور، گرگان، بام و صفي‌آباد به ري مي‌آمد و از ري به قزوين و زنجان و اردبيل و تبريز و ايروان مي‌رفت و از ايروان به ترابوزان يا بيکي از بندرهاي شام پايان مي‌گرفت.
منبع :