قنات‌ها ديگر جايي در تفکر مديران ميراث فرهنگي ندارد
پيچيده‌ترين شاهکار ايرانيان در مسير مرگ تدريجي //
1399/06/16
گروه گزارش: قنات پيچيده‌ترين فناوري سنتي چندين هزار ساله و شاهکار ايرانيان در طول تاريخ است که در دهه‌هاي اخير در کمال بي‌مهري قرار گرفته و احيا دوباره و حفظ اين هنر ديرينه در حافظه تاريخ کشور، همت ارگان‌ها و مسئولان ذيربط را مي‌طلبد.
گروه گزارش: قنات پيچيده‌ترين فناوري سنتي چندين هزار ساله و شاهکار ايرانيان در طول تاريخ است که در دهه‌هاي اخير در کمال بي‌مهري قرار گرفته و احيا دوباره و حفظ اين هنر ديرينه در حافظه تاريخ کشور، همت ارگان‌ها و مسئولان ذيربط را مي‌طلبد.
کاريز يا همان قنات يکي از پيچيده‌ترين فناوري‌هاي سنتي چندين هزار ساله است که توسط مقنيان ايراني اختراع شده است. قنات‌ها به عنوان شاهکار به جا مانده از اجدادمان در مديريت آب و با هدف شناخت عميق از دانش آب زيرزميني شکل گرفته است و توانسته در طول دوره‌هاي چندين‌هزار ساله در استفاده از آب زيرزميني بسيار موفق عمل کند، با اين حال اين علم نسل به نسل انتقال يافته است و به دوره کنوني رسيده است اما در کمال تاسف در طول دهه‌هاي اخير مورد نهايت بي‌مهري و بي‌توجهي قرار گرفته و اين فناوري کم‌کم در حال منسوخ شدن است.
با اين حال با توجه به اينکه کشور ايران در اقليم خشک قرار گرفته در طول تاريخ قنات‌ها يکي از عمده‌ترين منابع تامين آب محسوب مي‌شد، با اين وجود زمان چنداني نيز نمي‌گذرد که اين قنات‌ها يکي از مهمترين تامين کننده‌هاي آب مزارع و آب شرب اکثر روستاهاي کشور و استان زنجان نيز به حساب مي‌آمدند. با توجه به اينکه سيستم آبياري سنتي سبب ارتقاء سطح بالايي از سازگاري انسان با تغييرات زيست‌محيطي شده بود بقا در شرايط سخت بي‌آبي را تضمين مي‌کرد. فناوري سازگاري که شهرت جهاني يافته بود و شگفتي‌هاي اعجاز آور آن سبب ثبت قناتهاي کشورمان در ميراث ملي و جهاني شده بود اما اين هنر اصيل و ماندگار در حال فراموشي است.
در طول دهه‌هاي اخير با ورود فناوري‌هاي جديد، حفر چاه‌هاي عميق جايگزين قنات شد و استفاده از موتور پمپ آب براي هدايت آب از چاه به سطح زمين رايج شد و بسياري از چاه‌ها بدون هيچ مجوزي حفر شدند و تعداد آنها بدون برنامه در يک بازه زماني در سطح کشور و استان به شدت بالا رفت. همين عامل سبب افت سطح آب سفره‌هاي زيرزميني گشت به طوري که در استان زنجان بر اساس آخرين آمار، سالانه سطح سفره آب زيرزميني 77 سانتي‌متر با افت رو‌به‌رو مي‌شود. با اين که در استان قناتهاي بيشماري وجود دارند که مي‌توانند در صورت مهيا شدن شرايط بسيار موثر در تامين آب در روستاهاي استان محسوب شوند اما در بيش‌تر موارد کاملا به حال خود رها شده و گاها حتي مخروبه‌اي از آن بيش نمانده است اين در حالي است که تعداد بسياري از روستاهاي استان زنجان با مشکل تامين کمبود آب آشاميدني مواجه هستند.با اينکه در استان زنجان قناتهاي قديمي وجود دارند که جز آثار ملي ثبت شده‌اند اما بي‌مهري نسبت به احيا قنات‌ها در طول دهه‌هاي اخير سبب فراموشي اين فناوري اصيل چندين هزار ساله شده است که ممکن است اگر شرايط به همين منوال ادامه دار باشد بعد از گذشت چند دهه ديگر حتي کتاب‌هاي تاريخي نيز روايت‌گر وجود قنات‌ها نباشند و شايد ديگر گنجاندن وجود چنين فناوري در ذهن دور از تصور باشد.اما چرا مسئولان استان زنجان با وجود قناتهاي بيشمار موجود نسبت به احيا آنها در طول ساليان گذشته بي‌توجه بوده‌اند؟ چرا هيچ رديف اعتباري براي احيا قناتهاي استان اختصاص نمي‌يابد؟ آيا از ده‌ها قنات استان قنات فعالي در حال حاضر موجود است که مورد استفاده قرار گيرد تا حداقل اين ميراث به مدت چند سال ديگر، در ذهن‌ها زنده بماند؟
علي عباسي، مدير بهره‌برداري و نگه‌داري از تاسيسات آب منطقه‌اي استان زنجان با اشاره به وجود 750 رشته قنات موجود در استان که اکثر آنها قناتهاي کوچک چند ده متري‌اند اظهار داشت: ميزان دبي آب خروجي از اين قنات‌ها سالانه 40 تا 50 ميليون‌متر مکعب است که حدود 30 ميليون‌متر مکعب از آن مصرف شده و 10 ميليون‌متر مکعب بدون استفاده از دسترس خارج شده و وارد رودخانه‌ها مي‌شوند.
وي افزود: در حال حاضر قناتهاي انگشت شماري همچون روال گذشته در حال تامين آب شرب در روستا‌ها هستند و حفر چاه‌هاي عميق در بسياري از روستا‌ها سبب خشک و بلا استفاده شدن قنوات شده است.مدير بهره‌برداري و نگه‌داري از تاسيسات آب منطقه‌اي استان زنجان با بيان اينکه قنات کهريز سجاس با طول شش کيلومتر جز طولاني‌ترين قنات‌ها در استان است گفت: عميق‌ترين چاه نيز با عمق 50 متر در روستاي اسلام آباد شهرستان خدابنده قرار گرفته است، با اين حال قنات نهروان با دبي 50 ليتر در ثانيه جز پر آب‌ترين قنات در استان محسوب مي‌شود که آب خر‌جي آن همواره جهت انجام امورات کشاورزي مورد استفاده روستائيان قرار مي‌گيرد.
اين مسئول با بيان اينکه سازمان جهاد کشاورزي متولي لايروبي و احياي قنوات است عنوان کرد: در طول سال‌هاي گذشته اعتبار به لايروبي قنات‌ها اختصاص مي‌يافت و از اين طريق برخي از قنات‌ها احيا شده‌اند.
عباسي با بيان اينکه ساخت و ساز‌ها در سطح شهر زنجان سبب شده تا برخي از قناتهاي موجود متروکه شوند گفت: با اين حال تعدادي از قنات‌ها در منطقه غرب زنجان با توجه به بالا آمدگي آب احيا شده و آبدهي مناسبي نيز دارند با اين حال اين عامل مشکلاتي را براي شهروندان ايجاد کرده است که دليل اصلي اين امر تخريب قنوات در طول ساليان متمادي در اثر شهرسازي بوده است.با اين اوصاف کاملا مشخص است که قنات‌ها در استان زنجان کاملا به دست فراموشي سپرده شده‌اند و برنامه‌ريزي لازم جهت احيا آنها وجود ندارد، حرفه‌اي که اگر همچنان مورد بي‌مهري قرار بگيرد حتي ممکن است کتاب‌هاي تاريخ نيز ديگر روايت‌گر وجود آنها نباشند.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از تسنيم،با اين حال اميد است ارگان‌هاي ذيربط با همتي مضاعف در احيا و حفظ قنات‌ها برنامه‌ريزي‌هاي لازم را داشته باشند و مانع از به يغما رفتن اين هنر اصيل از استان و ذهن‌هاي مردم در طول تاريخ شوند.
منبع :