رختشويخانه به اتاقي گفته مي‌ شود که جهت شست ‌و شوي لباس از آن استفاده مي‌ شود، در خانه‌ هاي امروزي به طور معمول اين اتاق با وسايلي همچون ماشين لباسشويي و رخت‌ خشک ‌کن و يک دستشويي بزرگ جهت شستن دست ها و لباس هاي لطيف تر پُر مي شود. از نظر نوع کاربري هيچ بنايي را نمي توان در ايران يافت که اين گونه صرفا براي شستن رخت و لباس مورد استفاده قرار گيرد، ساختمان بنا اما معماري مشابه با مسجد عباس قلي خان و دروازه ارگ دارد.اين بنا براي استفاده عموم ساخته شد و شبانه ‌روزي دسترسي به آن امکان پذير بود و بابت استفاده از آن هيچ پولي از شهروندان دريافت نمي‌ شده ‌است. شهر زنجان معمولا زمستان هاي سرد و سختي را پشت سر مي گذارد، در آن زمان زنان وظيفه شستن لباس ها را بر عهده داشتند و دشواري اين کار در چنين روزهايي برايشان چندين برابر مي شد، آنان براي تامين امنيت و آسايش زنان در يک مکان سرپوشيده رختشويخانه زنجان را احداث کردند.

ويژگي‌هاي بناي رختشويخانه

اين بنا در يک محل شلوغ و مي شود گفت در قلب شهر زنجان معروف به بابا جامال چوقوري (گودال بابا جمال) احداث شده است که امروزه خيابان سعدي به فاصله 100متري از سمت غربي آن مي‌گذرد و از طريق کوچه فرهنگ به ساختمان رختشويخانه دسترسي دارد و آب مجموعه از قنات قلعچه حاجي ميربهاء الدين تامين مي شده است.رختشويخانه مخزني به طول 17 متر، عرض 5.1 متر و ارتفاع 8 متر دارد که با سه واحد پوشش طاق و تويزه بر روي جرزها و ديوارها سقف شده است، تا ارتفاع چهار متري ديواره هاي داخلي بنا به نحوي پوشيده شده است که امکان پر کردن آب تا آن سطح وجود دارد که اگر اين اتفاق روي مي داد امکان گنجايش 740 مترمکعب در آن وجود داشته است، فضايي از اين مخزن به ساخت يک تراس اختصاص داده شده است که هنگام ايستادن در آن مي توان به محل شست و شوي رخت ها تسلط کامل داشت.اين مکان براي اشراف کامل مديريت به کساني که در حال استفاده از آن بودند ساخته شده بود. بنا بر اعلام متوليان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان زنجان، بناي رختشويخانه زنجان تنها بنا در جهان با کاربري مخصوص براي رختشويي بانوان است، در هيچ جاي دنيا، بنايي با کاربري رختشويي متناسب با شرايط اقليمي و جغرافيايي که منحصر به گروه خاصي باشد، به غير از بناي رختشويخانه زنجان احداث نشده است.چنين مجموعه اي با عملکرد ياد شده در هيچ جاي ايران مشاهده نمي شود اما سبک معماري، ابعاد و تناسبات رعايت شده در قوس ها و تويزه ها با بناهاي عام المنفعه هم دوره شهر زنجان قابل مقايسه اند.در اين فضا براي شستشوي لباس ها و ساير وسايل چندين حوضچه سنگي ساخته شده که از طريق مجاري آب از مخزن اصلي تامين مي شوند و فاضلاب حاصل نيز از طريق کانالي که در زير پاشويه ها قرار دارد به بيرون بنا منتقل مي شود. مجاري آب، حوضچه ها و پاشويه ها از سنگ هاي تراشيده ساخته شده است.طراحي و اجراي فضاي داخلي و اصلي رختشويخانه زنجان بسيار زيبا مي باشد و سالن آن داراي يازده ستون است که به طورقرينه به دوقسمت تقسيم شده‌اند،فاصله11 ستوني که به طور قرينه سالن را به دو قسمت تقسيم کرده‌ اند در جهت قرينه از چهار واحد حوضچه و مجاري آب در حد فاصل حوضچه‌ ها تشکيل يافته و حدود آن را سنگ‌ هاي حجاري شده از جنس تراورتن از يکديگر مجزا مي‌ کند.اين فضا از سالني به عرض نزديک به 14 متر و طول 62 متر و مساحت زيربناي 850 متر مربع برخوردار است.محل شستشوي رخت ها به چهار قسمت تقسيم شده است. ابتداي شستشو که از انتهاي جريان آب است حوضچه ‌مخصوص لباس‌هاي بسيار آلوده و لباس‌هاي مربوط به افراد مبتلا به بيماري‌هاي خاص بوده و مجراي آبي که از حد فاصل حوضچه دوم و سوم عبور مي کرد، مخصوص لباس ‌هاي به نسبت تميز و محل آب ‌کشي، حوضچه‌ چهارم مخصوص شستشوي ظروف آشپزخانه و در نهايت  حوضچه‌ آخري (اولين حوض از حرکت آب)، محل آب تميز و تامين آب آشاميدني بوده است.در کل، تمامي فضاي موزه رختشويخانه را مي توان به 2 بخش اصلي تقسيم بندي کرد که هر کدام از آنها زير مجموعه هاي خود را دارند.بخش مديريت رختشويخانه: اين بخش شامل حياط و يک قسمت مسکوني به مساحت 60 مترمربع است. قسمت مسکوني که در جبهه شمالي حياط قرار دارد شامل 2 اتاق و يک درب ورودي است.اين ورودي فضاهاي محوطه، سرايداري و محل شستشوي رخت را به هم اتصال مي دهد. علاوه بر آن، حياط بخش ياد شده که به شکل مستطيلي به ابعاد 12 × 33 متر است، داراي فضاي سبز و تعدادي درخت است.اين بخش همچنين داراي خزينه  بوده که اين خزينه مشابه تراس و مشرف به فضاي رختشويخانه است و در واقع به عنوان محل مديريت و شاه نشين مجموعه کاربرد دارد. فضاي اصلي شستشوي رخت: اين فضا که داراي دورنماي بسيار زيبايي است داراي يک سالن زيبا به ابعاد 62 × 7.13 متر با 11 ستون است. هر جفت از اين ستون ها به صورت قرينه و 2 به 2 تقسيم شده اند. در فضاي بين اين ستون ها، چهار واحد حوضچه و مجاري مختلف قرار گرفته اند. هرکدام از اين حوضچه ها کاربري مخصوصي دارند که در زير به آن اشاره شده است:حوضچه مخصوص لباس هاي بسيار آلوده: اين حوضچه جهت شستن لباس هاي مربوط به افراد بيمار مورد استفاده قرار مي گرفت.حوضچه مخصوص لباس هاي به نسبت تميز: حوضچه مزبور جهت آب کشي لباس ها کاربرد داشت، حوضچه مخصوص شستشوي ظروف آشپزخانه،حوضچه آب تميز و آشاميدني و علاوه بر آن، در انتهاي طاق ها و ديوار سمت جنوبي اين سالن پنجره اي وجود دارد که به منظور تبادل هوا ايجاد شده است.

کاربرد امروزي

اين بنا در دوره اخير تعمير و مرمت شده است و به عنوان موزه مردم شناسي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. رختشويخانه زنجان امروزه محل مناسبي براي آشنايي هرچه بيشتر علاقه مندان به فرهنگ و آداب و رسوم مردم منطقه است.به گزارش  عصر آذربايجان به نقل از ايرنا،رختشويخانه زنجان يکي از مهمترين موزه هاي استان است و موضوع آن مردم شناسي است. در اين موزه مي توان با انواع و اقسام لباس هاي محلي، ابزار و وسايل و زيورآلات زنان اين منطقه آشنا شد.