يادي از زينب پاشا ، شير زن دلاور آذربايجان

گروه تاريخي: در طول تاريخ و در ميان مردم آذربايجان “زن” همواره منزلت اجتماعي مهم و جايگاه بلندي داشته است، تا جايي که در‌اين سرزمين زنان همپاي مردان در کارهاي مهم اجتماعي و سياسي شرکت داشته و در مواقعي به جايگاه شايسته‌اي نيز دست يافته‌اند. “زينب پاشا”، نمونه‌اي شاخص از‌ اين زنان آذربايجان است که در مقطعي از تاريخ معاصر‌ايران نقش قابل تأمل و ارزشمندي را در قبال جامعه خود ‌ايفا نموده است.

گروه تاريخي: در طول تاريخ و در ميان مردم آذربايجان “زن” همواره منزلت اجتماعي مهم و جايگاه بلندي داشته است، تا جايي که در‌اين سرزمين زنان همپاي مردان در کارهاي مهم اجتماعي و سياسي شرکت داشته و در مواقعي به جايگاه شايسته‌اي نيز دست يافته‌اند. “زينب پاشا”، نمونه‌اي شاخص از‌ اين زنان آذربايجان است که در مقطعي از تاريخ معاصر‌ايران نقش قابل تأمل و ارزشمندي را در قبال جامعه خود ‌ايفا نموده است.
زينب‌پاشا معروف به”بي بي شاه زينب”، “زينب باجي”، “ده باشي زينب”، “زينب پاشا”، در محله قديمي‌”عمو زين‌الدين*” تبريز و در يک خانواده روستايي به دنيا آمده است. پدرش شيخ سليمان از افراد فقير محله عمو زين‌الدين محسوب مي‌گرديد. از زندگاني زينب پاشا در دوره کودکي و جواني و از خانواده وي منابع، اطلاعات زيادي به دست نمي‌‌دهند، ولي آنچه مسلم است‌ اين نکته مي‌باشد که “زينب پاشا” در رنج و عذاب و محنت و سختي روزگار گذرانيده و‌ اين چنين بوده است که صاحب اراده قوي و آهنين گشته است. دکتر سيروس برادران شکوهي (استاد تاريخ دانشگاه تبريز) در مورد کودکي وي به نکته جالبي‌‌اشاره کرده و مي‌نويسد: زينب پاشا “… در کودکي در مکتب‌خانه محل درس خواند و به دليل ماجراجويي و حساس بودن از ديگر همسالانش متمايز افتاد” با استناد به نوشته مذکور بايد اذعان نمود که زينب پاشا از زنان باسواد و متفکر زمانه خود نيز محسوب مي‌گرديد، که‌اين مسئله خود مي‌تواند در بررسي علل قيام وي بر عليه استبداد و نابرابري در آن دوره مؤثر باشد.
در نشريه “آذربايجان” در مورد زينب پاشا آمده است: وي نمونه‌اي از زنان رشيد و معروف تبريز مي‌باشد که مانند بيشتر شخصيت‌هاي تاريخي آذربايجان راه به کتابها نيافته و فراموش شده است. زندگي و مبارزات ‌اين زن شجاع در‌هاله‌اي از ابهام فرو رفته، ولي به علت اهميت قيامش، نام وي زنده و خودش نيز مشهور مي‌باشد. زينب پاشا پيشتاز بيداري زن قرنها ستمديده ‌ايراني است، وي در دوره ناصرالدين شاه قاجار، مهر سکوت تاريخ را از لب برمي‌دارد و “براي اولين بار در تاريخ ‌ايران با چهل نفر از شير زنان تبريز عليه ستم پيشگان و به موازات آن عليه نابرابري‌هاي جنسي که نظام فئودالي و ديدگاه‌هاي سنتي بر زنان تحميل کرده بود، به جنگ مسلحانه و پارتيزاني دست مي‌زند و همه را در برابر دلاوري‌هاي شگفت انگيز خود به حيرت وا مي‌دارد”. در فصلنامه ” گنجينه اسناد” در مورد زينب پاشا آمده است: ” چنين بر مي‌‌آيد که وي زنان را برمي‌انگيخت تا با نابرابري‌هاي اجتماعي و ستم چند لايه‌اي که بر زن وارد مي‌شد، به پيکار بر خيزند” ‌اين زن بالياقت تبريزي، چنان رشادتي از خود نشان داده بود که در حق وي ترانه‌ها و شعرها سروده شد و در طي ‌اين ساليان، ‌اين سروده‌ها، زبان به زبان در ميان مردم گشته و امروزه به دست ما رسيده است. محتکران و گرانفروشان تبريز نيز ضربه‌هاي سختي از زينب پاشا متحمل شده‌اند. هنوز هم که هنوز است کهنسالان تبريزي هر زني را که ابراز رشادتي کند، در تعريف‌اش مي‌گويند:” زني است مثل زينب پاشا” و هر وقت با محتکر آزمندي مواجه شوند و از عهده‌‌اش بر نيايند با حسرت مي‌گويند: ” فقط زينب پاشا از پس شما نامردان برمي‌‌آيد”. آري او زني بود که طعم تلخ گرسنگي را چشيده و آگاه به ستم زمانه و به فکر سير نمودن گرسنگان و بي چيزان و دشمن سرسخت محتکران و انبارداران شکمباره و” مشوق زنان عليه نابرابري‌ها و بي عدالتي‌هاي زمان بود”.
زينب پاشا در جريان نهضت تنباکو
“زينب پاشا” سردسته زنان شرکت کننده در نهضت تحريم تنباکو در شهر تبريز است.” نخستين حضور او در چشم‌انداز تاريخ در جريان قيام و تحريم تنباکو است. تبريز به دنبال انتشار اعلان شرکت رژي از اوايل محرم 1309 قمري) به جوش و خروش در آمد و در‌ اندک مدتي “متجاوز از بيست هزار نفر مسلح ” شدند چنانکه سرانجام دربار قاجاري به متوقف شدن عمليات شرکت رژي در ‌اين شهر فرمان داد و در نتيجه طغيان رو به توسعه، در اواسط صفر همان سال فروکش کرد. به احتمال قوي زينب هم در همين دوره يک و نيم ماهه بوده که به قيامي‌که موجبات نگراني جدي ناصرالدين شاه و رجال درباري را در تهران و تبريز فراهم آورده بود، پيوسته است مؤلف کتاب” قيام آذربايجان در انقلاب مشروطيت‌ايران” به نقل از شاهدان آن واقعه مي‌نويسد: به طوريکه شنيده‌ام شهرت زينب پاشا از واقعه رژي توتون به بعد بوده است. موقعي که ناصرالدين شاه امتياز توتون را به انگليسي‌ها داده بود در آذربايجان مردم از اجراي ‌اين امتياز مانع شده بودند در آن ‌ايام مرحوم حاج ميرزا جواد مجتهد معروف و روحاني سياسي که نفوذ فوق‌العاده داشته مريدان خود را به بازار اعزام و مردم را دعوت کرده بودند که دکاکين خود را ببندند و مردم هم اطاعت کرده بودند. پس از چند روز دولتيان مردم را مرعوب نموده و عرصه را به آنان تنگ نموده بودند در چنين روزگاري يک مرتبه عده‌اي زنان مسلح و با چادر نماز که گوشه‌هاي آن را به کمر بسته بودند در بازار ظاهر شده دست به اسلحه برده و بازار را مجددا بستند. پس از ‌اين واقعه هر وقتي که ظلم و ستم حکومت جابر از حد مي‌گذشته دسته زن‌ها به سرپرستي زينب پاشا خروج کرده و کانون فساد را ويران نموده و پس از آن از نظرها پنهان مي‌شدند و کسي هم به هويت آنان پي نمي‌برد.
 بحران نان در تبريز و قيام زينب پاشا
“يکي از گرفتاري‌هاي زمان خودکامگي، انبارداري بوده که هميشه ديه داراني گندم و جو را نفروختندي تا نان کمياب و گران شدي و آن گاه به بهاي بيشتر فروختندي.‌ اين کار، در سالهاي پيش از مشروطه در آذربايجان رواج بسيار يافته بود” در تبريز نيز زينب پاشا و يارانش در چنين مواقعي در کار کشف انبارهاي غلات مالکان و گشودن آنها و تقسيم گندم و جو احتکار شده بين خانواده‌هاي تنگدست فعال بوده‌اند. در ‌اين زمينه يکي از عمليات‌هاي مهم زينب پاشا و يارانش، مصادره انبار “ميرزا عبدالرحيم قائم مقام”، پيشکار وقت آذربايجان (1313 ق ) بوده است. توضيح‌ اينکه در قحطي که در اواخر دوره ناصرالدين شاه بر اثر احتکار گندم در تبريز بوجود آمد، زنان تصميم به تظاهرات گرفتند.
به گزارش “اسناد وزارت امور خارجه فرانسه” : “در حدود سه هزار زن چوب به دست، در بازارها به راه افتادند و کسبه را به بستن دکان و پيوستن به راهپيمايان مجبور کردند ” حکومت قشون را خبر کرد، دستور تيراندازي داده شد ” در دم پنج زن و يک سيد کشته شدند ” مردم در کنسولگري روس تحصن کردند….
فرداي همان روز تظاهرات را از سر گرفتند،‌ اين بار نيز سه زن کشته و تعدادي زخمي‌شدند. شعار نان تبديل به شعار سياسي و عليه سلطنت قاجارها شد. حکومت هراسيد و بار ديگر عقب نشيني کرد. شاعر گمنام “ميرزا فرخ ” که همزمان با‌ اين وقايع بوده، جريان فوق را در آن زمان به صورت شعر ترکي به نظم کشيده و زينب پاشا را رهبر‌ اين جنبش و حرکت معرفي کرده است.
يکي ديگر از عمليات‌هاي مردمي‌‌زينب پاشا و يارانش حمله به خانه نظام‌العلماي ديبا از رجال متنفذ دوره قاجاريه بوده است.‌اين واقعه از حوادث مهم دوره سلطنت مظفرالدين شاه در تبريز در سال 1316 قمري بوده است. لازم به ذکر است که مؤلف کتاب “رجال آذربايجان در عصر مشروطيت” تاراج خانه نظام‌العلما را ناشي از تحرکات امير نظام گروسي که براي بار دوم به پيشکاري آذربايجان منصوب شده بود، دانسته و از آن به عنوان ” غارت خانه محترمين” ياد کرده و همچنين احتکار غله توسط نظام العلما را نيز اتهامي‌‌از سوي امير نظام دانسته است.‌اين در حالي است که براساس منابع آن دوره معلوم مي‌گردد که اولا: احتکار غله توسط نظالم العلما در آن زمان واقعيت داشته و اتهام نبوده است. و از طرفي حرکات زنان تبريز به رهبري زينب پاشا بر عليه نظام العلما نه فقط صرفا به خاطر تحرکات امير نظام و يا ساير عمال دولتي بوده، بلکه احتکار غله توسط وي در آن سالهاي” بحران نان ” خود مي‌توانسته عامل مهمي‌ براي عمليات زينب پاشا و يارانش بر عليه وي باشد. دکتر سيروس برادران شکوهي در‌ اين زمينه مي‌نويسد: “جريان تالان خانه قائم مقام، خالوي نظام العلما و نقش زينب در ‌اين واقعه هنوز از يادها نرفته بود که بار ديگر مسئله نان در تبريز مشکل‌ها آفريد ولو‌ اين بار حب و بغض دست‌اندرکاران دولتي هم بي دخيل نبود، اما نطفه اوليه حرکت و شورش همانا کميابي بلکه قحطي نان بوده است” . و بدين‌سان بود که : ” زينب باجي چادر خود را از سر برمي‌دارد و از آن علمي‌‌مي‌سازد و پيشاپيش مردم حرکت مي‌کند، خانه و انبار انباشته از گندم نظام العلما را گرفته و به مردم گرسنه مي‌دهد”.
 عاقبت زينب پاشا
بنا به روايتي، آخرين حادثه قابل ذکر زندگي زينب پاشا را بايد درگيري او با عساکر عثماني در جريان مسافرتش به عتبات، که در اواخر عمرش روي داده، دانست. بعد از آن ديگر اطلاعي در باره زندگي او در دست نيست. زينب باجي با عده‌اي زوار به کربلا مي‌رود و در خانقين عساکر عثماني که براي تفتيش زوار آمده بودند، سختگيري مي‌کنند “زينب باجي” از‌ اين رفتار آزرده شده و دست به عصيان مي‌زند و ديگران را هم به دنبال خود مي‌کشاند، به عساکر حمله مي‌کند و انها ناگزير به فرار مي‌شوند و ‌اين خانم با قافله به کربلا مي‌رود. به نوشته اکثر منابع بعد از‌اين واقعه از زينب پاشا ديگر خبري به دست نيامده است. به نظر مي‌رسد که زينب پاشا در ‌اين آخرين سفر خود عاشقانه در حضور سالار جوانمردان، آرام گرفته و جان به جان آفرين تسليم نموده است و پيکرش نيز هيچگاه به شهرش تبريز و زادگاهش “محله عمو زين‌الدين” منتقل نشده و در کربلا دفن شده است.
گفتني است با توجه به برخي شواهد و تحقيقات ميداني، به نظر مي‌رسد که زينب پاشا عمر طولاني داشته و لذا سفر آخر وي به کربلا گويا در اوايل دوران سلطنت احمد شاه اتفاق افتاده و وفات وي نيز در‌اين دوره بوده است. قابل ذکر است که براساس تحقيقات ميداني نگارنده‌ اين سطور، زينب پاشا متاهل بوده و شوهر وي در محله عمو زين‌الدين تبريز به کار کشاورزي مشغول بوده است، همچنين زينب پاشا صاحب چند فرزند نيز بوده است. يکي از فرزندان وي پسري بوده که “عزيز” نام داشته است. از “عزيز” نيز چند فرزند به يادگار مانده بود که در محله عمو زين‌الدين زندگي مي‌کردند و سالها پيش وفات نموده‌اند.به گزارش عصر آذربايجان به نقل از تبريز پديا،اين مقاله را با مطلبي که در “دايره المعارف تشيع” در مورد‌ اين زن نامدار آذربايجاني نوشته شده به پايان مي‌بريم. در ‌اين دايره‌المعارف و در ذيل “زينب پاشا” آمده است: از زنان سياستمدار و سخنور، شجاع و مبارز تبريز، پس از تعطيل بازار تبريز در نهضت تنباکو به رهبري ميرزاي شيرازي و بازگشايي مجدد آن توسط مأموران دولتي، زينب پاشا بسياري از زنان تبريز را گرد آورد و با سخنراني‌هاي آتشين خود آنان را وارد ميدان مبارزه و مأموران دولتي را تهديد به برخورد و جنگ مسلحانه خياباني کرد… در همين سالها به دليل احتکار گندم از طرف مالکان، در تبريز قحطي شده بود و گرسنگي مردم را تهديد مي‌کرد. به تحريک او زنان تبريز به انبارهاي گندم محتکران حمله کردند و درب انبارها را گشودند و ذخاير انبارها را در اختيار نيازمندان و فقرا قرار دادند. او زني مبارز بود که دربار قاجار را به هراس افکنده بود”.

منبع :