تجارت فرش در دوره قاجار

گروه تاريخي:تجارت قالي در ايران به شدت تحت تاثير دامنه عرضه و تقاضاي خارجي بوده است، به گونه‌اي که در اوايل قرن بيستم طولي نکشيد که هجوم روزافزون اروپاييان و آمريکاييان بدان باعث افزايش تقاضاي خارجي شد.

گروه تاريخي:تجارت قالي در ايران به شدت تحت تاثير دامنه عرضه و تقاضاي خارجي بوده است، به گونه‌اي که در اوايل قرن بيستم طولي نکشيد که هجوم روزافزون اروپاييان و آمريکاييان بدان باعث افزايش تقاضاي خارجي شد.
اين مساله منجر به افزايش توليد قالي در منابع سنتي، برقراري و تاسيس کارخانه‌ها و کارگاه‌ها به‌وسيله تجار خارجي و نيز تجار داخلي چون تجار تبريز و ساير بازرگانان شد، به گونه‌اي که کنسول انگلستان در تبريز اشاره کرده است؛ »در عرض دو سال گذشته تقاضا براي قالي‌هاي ايران به طرز چشمگيري بالا رفته و صادرات آن دو برابر شده است، قالي در همه جاي ايران توليد مي‌شود، ولي قالي‌هاي مناطق زير به‌خاطر زيبايي و دوامشان معروفند، فراهان، سلطان آباد، سرابند و دهات اطراف مشهد و جوين، در کردستان سنه(سنندج) و در دهات مجاور آن، در آذربايجان ناحيه قراداغ، بخشايش و هريس.«
صادرات قالي تبريز(از راه طرابوزان) حدود 28هزار ليره در سال 1872 و 25هزار ليره در سال 1873م. بوده، فراهان و سلطان آباد در همين زمان در حدود 50هزار ليره صادرات به اروپا و ترکيه داشتند و در سال 1789م صدور قالي از تبريز به 65هزار ليره ترقي کرد.
در همين زمان »لرد کرزن«، بيشترين مقدار تجارت اروپايي را متعلق به فرش دانسته، که با ارزش 42260 ليره بيشتر به انگلستان و آمريکا صادر مي‌شده است و از احتمال وجود همين ميزان صادرات به‌صورت قاچاق مي‌گويد.
وي به نقل از يکي از»تجار با اطلاع« در اين زمينه، صادرات فرش را سالانه بين 90هزار تا 100هزار ليره دانسته که بيشتر به انگلستان، فرانسه و آمريکا مي‌برند، وي سپس برمبناي ارقام و آماري که از عثماني و ايران به‌دست آورده، ميزان صادرات قالي را 25هزار بار قاطر دانسته که هرساله از راه کرمانشاه به بغداد عبور مي‌کرده‌اند.
کالاهاي عمده وارداتي از قبيل منسوجات و... را وارد ايران کرده و بر همين مبنا وي حدس مي‌زند، ارزش صادرات ايران که از کرمانشاه به خارجه مي‌رفته است، که عمده‌اش، پشم، پنبه، فرش و ترياک بوده است، مجموعا 540هزار ليره انگليسي بوده است، و مطابق مجله»اطاق تجارت اسلامبول« مورخ 17 مه 1890 صادرات فرش ايران به عثماني در حدود 4هزار ليره ترک بوده است.
در سال 1914م ارزش صادرات به يک ميليون ليره رسيد، که تقريبا يک‌هشتم کل تجارت ايران را تشکيل مي‌داد، قسمت اعظم اين صادرات به روسيه و ترکيه مي‌رفت، تا آزادانه به ايالات متحده، انگليس، فرانسه و ساير ممالک صادر شود.مطابق گزارش »کارگزار مهام خارجه کرمان و بلوچستان« تجارت قالي در کرمان اين گونه رواج داشته است؛»... دو سال بود، قالي کرمان خيلي تنزل کرده بود، اين اوقات به‌واسطه حمل آمريکا کمال ترقي را حاصل کرده، تجار آذربايجاني به قيمت خيلي گزاف به‌رقابت همديگر خريده حمل تبريز و از آنجا از راه اسلامبول حمل آمريکا مي‌شود، بحمدالله وسعتي به جهت فروش قالي به اهالي دست داده...«
که متن اين گزارش حاکي از آن است که در اواسط دوره قاجاريه، »آمريکا«به‌عنوان يکي از مشتريان و بازارهاي هدف اصلي فرش دستباف مطرح شده و نقش تجار و بازرگانان تبريزي در اين ميانه بسيار برجسته است و مسير عمده تجارتي قالي در دوره قاجاريه نيز حمل به تبريز و از آنجا به اسلامبول و سپس بارگيري به مقاصد کشورهاي مختلف از جمله آمريکا است.و بنابر مکاتبه »سفارت شاهنشاهي ايران در واشينگتون«، قالي در آمريکا عمده‌ترين و اصلي‌ترين متاعي است که رواج دارد، که صدها هزار نفر در ايران از آن نان مي‌خورند و نوعي مدد بودجه دولتي است. و نيز از »فيلادلفيا« به‌عنوان يکي از مراکزي که تجارت فرش ايران در آنجا خيلي وسعت پيدا کرده، نام برده شده است.
در همين زمان در گنجه»منسوجات پشمي و ابريشمي و به ويژه قالي« با وجود تنزل مال‌التجاره‌هاي ايراني از جمله خشکبار رواج داشته و ويس قونسول قفقاز از»اقسام فرش و گليم تبريز و عراق«به‌عنوان عمده امتعه ايران نام برده است، و نيز بنا بر گزارش کارپردازي اول دولت ايران در شام، »مال‌التجاره که از امتعه ايران به‌شام مي‌آورند، عبارت از سجاده و قالي تبريز و خراسان و کرمانشاهان است و گاهي حسب اتفاق از شيراز خيلي کم مي‌آورند«.يا آنچنان که سفير اتازوني (آمريکا) در تهران بيان کرده است، »... در نيويورک و لندن بازار بزرگي جهت فروش قالي ايران که اعظم‌ترين و معتبر شعبات تجارتي مصنوعات ايران است مهيا است...«در مجموع بايد اذعان کرد، اقتصاد فرش ايران در قرن نوزدهم(عصر قاجاريه) داراي دامنه و گستره نامحدودي است که از گستره اين پژوهش خارج است.به گزارش  عصر آذربايجان به نقل از خبرآنلاين،بايد پذيرفت اقتصاد فرش در اين قرن، رو به توسعه و ترقي گذاشته است، توسعه‌اي ناموزون که منجر به تغييرات اقتصادي گسترده در سازمان توليد فرش شد. از جمله مهم‌ترين عوامل اين توسعه، توسعه نظام سرمايه‌داري، اقتصاد وابسته ايران عصر قاجار، صادرات در مقابل واردات و گسترش بازارهاي بين‌المللي فرش دستباف بود، امري که منجر به تجاري‌سازي فرش دستباف شد. بدون شک اين روند تجاري‌سازي از منظر کيفي براي فرش مطلوب نبوده، اما از منظر کمي در اقتصاد بيمار عصر قاجار نقش مهمي ايفا کرده است، به گونه‌اي که به عاملي ثروت‌زا و ثروت‌آفرين تبديل شده است.

منبع :