نقشه آذربايجان در پيشبرد دالان توراني و خلا استراتژي ايران//

گروه سياسي: فراتر از قضاوت پيرامون اين‌که آيا سه سال قبل حمايت ضمني ايران از کنترل جمهوري آذربايجان بر منطقه قره‌باغ، صحيح بود يا خير، مساله مهم‌تر نبود استراتژي به معنا داشتن نگاه بلندمدت به بحران در مرز‌هاي شمالي خود است.

گروه سياسي: فراتر از قضاوت پيرامون اين‌که آيا سه سال قبل حمايت ضمني ايران از کنترل جمهوري آذربايجان بر منطقه قره‌باغ، صحيح بود يا خير، مساله مهم‌تر نبود استراتژي به معنا داشتن نگاه بلندمدت به بحران در مرز‌هاي شمالي خود است.
متاسفانه در نگاه ايران به بحران ميان ارمنستان و جمهوري آذربايجان، با خلاء سياست‌گذاري استراتژيک مواجه بوده و هستيم. روابط جمهوري اسلامي ايران و جمهوري آذربايجان طي چند ماه گذشته با سطحي قابل توجه از تنش‌ها مواجه شده است. به‌گونه‌اي که در ميان رسانه‌ها و برخي ناظران از فرضيه وقوع جنگ گرم ميان دو کشور سخن به ميان آمد. حتي به جرات مي‌توان گفت، که چنين سطحي از تنش در مناسبات دو کشور در تمامي دوران بعد از استقلال جمهوري آذربايجان از اتحاد جماهير شوري بي‌سابقه در 18 اکتبر 1991 (26 مهر 1370 تا کنون، بي‌سابقه بوده است.در ميانه چنين وضعيتي، اخيرا محمد باقر قاليباف، رئيس مجلس ايران پس از بازگشت از سيزدهمين اجلاس مجمع پارلماني آسيا (APA) به ميزباني پارلمان ترکيه در شهر آنتاليا، در بدو ورود به فرودگاه مهرآباد، تاکيد کرد: »پس از ديدار با همتاي آذربايجاني خود سوء‌تفاهم‌هاي ايجاد شده با باکو برطرف شد.« معناي ضمني اين اظهارات قاليباف اين است که اولا، تنش‌هاي چند وقت اخير سوء‌تفاهم بوده و ثانيا، ديگر هيچ صورت مساله‌اي ميان دو کشور باقي نمانده؛ چرا که او در ديدار با »صاحبه غفاراوا« رئيس مجلس ملي جمهوري آذربايجان همه مشکلات را حل کرده است.ساعاتي بعد از اظهارات قاليباف مبني بر رفع سوءتفاهم‌ها، اظهاراتي از سوي الهام علي‌اف رئيس جمهور آذربايجان منتشر شد که او صراحتا بار ديگر بر نيت خود براي ايجاد کريدور زنگزور تاکيد کرد. در حقيقت، او اعتراف کرد که که حتي به بيانيه توافق سه‌جانبه صلح با ارمنستان نيز پايبند نيست. او تاکيد کرد که که در اين توافق به‌صراحت اعلام شده است که بايد بين مناطق غربي آذربايجان و جمهوري خودمختار نخجوان ارتباط حمل‌ونقلي وجود داشته باشد و ارمنستان آن را فراهم کند.در واقع، علي‌اف، بار ديگر بر همان نقطه اصلي اختلاف ميان ايران و جمهوري آذربايجان يعني »کريدور زنگزور-لاچين« انگشت گذاشت. حالا مساله اين است که آن‌چنان که آقاي قاليباف مي‌گويد، اختلاف‌نظر‌هاي دو طرف حل شده يا همچنان تنش در مواضع باکو و تهران ادامه دارد؟ در راستاي پرداختن به اين پرسش در ابتدا ضروري به نظر مي‌رسد که ريشه اختلافات چند وقت اخير ميان جمهوري آذربايجان و ايران مورد مداقّه قرار بگيرد
روياي علي‌اف براي ايجاد دالان توراني و احساس خطر تهران
ريشه اصلي و کليدي تنش‌افروزي جديد در مناسبات ميان تهران و باکو را مي‌توان به درگيري‌هاي ميان جمهوري آذربايجان و ارمنستان در شهريور ماه سال جاري ارجاع داد. يعني زماني که مشخص شد که اين بار بر خلاف سال 2020 کانون تمرکز حملات جديد باکو منطقه قره باغ کوهستاني نبوده بلکه جنوب خاک ارمنستان کانون تمرکز قرار گرفته است. يعني محلي که مرز باقي‌مانده ارمنستان با ايران را شامل مي‌شود.در واقع، پس از آن‌که بعد از 27 سپتامبر 2020 (6مهر 1399) که نظاميان دو کشور جمهوري آذربايجان و ارمنستان به مدت شش هفته (44 روز) بر سر قره‌باغ کوهستاني وارد جنگ شدند و در نهايت پيروزي‌اي بزرگ براي باکو حاصل شد، انتظار چنين حمله‌اي بسيار عجيب بود. به ويژه اين‌که دو کشور با وساطت روسيه در 10 نوامبر 2020 (20 آبان 2020 توافق‌نامه آتش‌بس را امضا کرده بودند که طي آن کنترل آذربايجان بر بخش‌هايي از قره باغ کوهستاني از سوي ايراوان به رسميت شناخته شده بود.هر چند پس از اين توافق صلح در مرداد ماه سال گذشته 1400 و نيز در در اواسط ماه گذشته (مرداد) سال جاري (1401) نظاميان آذربايجان و ارمنستان در منطقه قره‌باغ کوهستاني درگير شده بودند، اما در وضعيت جديد تمرکز باکو بر جنوب ارمنستان بود که اهميت داشت. بعد از اين حملات بود که تمامي نگاه‌ها به سوي هدف‌گذاري الهام علي‌اف براي اجرايي کردن طرح "دالان بين المللي توراني" با حمايت ترکيه و اسرائيل جلب شد. باکو قصد داشت و دارد با همراهي متحدان خود دالان »زنگزور- لاچين« يعني شاه‌راه ارتباطي براي پيوند آسيا و اروپا را کنترل کند. منطقه زنگزور در شرق ارمنستان و در محدوده استان »سيونيک« يعني کانون حملات جديد ارتش آذربايجان قرار دارد. اساسا سيونيک از شرق توسط جمهوري آذربايجان و از غرب توسط نخجوان احاطه شده است و فقط مرز 44 کيلومتري از جنوب با جمهوري اسلامي ايران دارد. اين منطقه نه تنها براي باکو و ايروان بلکه براي ايران داراي اهميت استراتژيک ويژه است.در صورت کنترل باکو بر اين استان، عملا بخشي از راه ارتباطي ايران با ارمنستان و به تبع آن ارواسيا و اروپا در اختيار آذربايجان و متحدان‌اش قرار مي‌گيرد. اين مسير محل سالانه ميليون‌ها دلار تجارت خارجي ايران با همسايگان و حتي کشور‌هاي اروپايي است. اساسا کنترل باکو بر استان سيونيک مي‌تواند به کانون براي حضور نظامي اسرائيل در مرز شمالي ايران در منطقه زنگزور تبديل شود.همچنين، کنترل اين منطقه موجب خواهد شد که آنکارا و باکو دست بالا را در زمينه انرژي و ترانزيتي نسبت به تهران داشته باشند. با اين تفاسير، هدف‌گذاري علي‌اف براي ايجاد اين کريدور، به سرعت زنگ‌هاي خطر را براي ايران به صدا در آورد. در واقع، تهران به تکاپو افتاد تا مانع اجرايي شدن اين نقشه شوم در مرز‌هاي شمالي خود با ارمنستان شود.
مانور نظامي سپاه و گسترش تنش‌هاي لفظي
واکنش ايران به نقشه تحريک‌آميز الهام علي‌اف از هشدار‌هاي ديپلماتيک، تا برگزاري رزمايش و تقويت مناسبات با ارمنستان را شامل شد که البته همين امر، موجبات افزايش حملات لفظي علي‌اف عليه تهران را به همراه داشت. در مهم‌ترين سطح، در 26 مهر ماه رزمايش نيروي زميني سپاه پاسداران ايران، در منطقه عمومي ارس، با تمرين عبور از رود ارس برگزار شد. همچنين، مقامات ايراني با صراحت بار‌ها اعلام کردند که هيچ‌گونه تغييري را در ژئوپليتيک منطقه نخواهند پذيرفت.علاوه بر رزمايش نظامي، حسين امير عبداللهيان، وزير امور خارجه ايران نيز در 28 مهر ماه رهسپار ارمنستان شد و سرکنسولگري ايران در شهر قاپانِ استان سيونيک را افتتاح کرد که از آن به عنوان پيام نمادين جدي تهران براي باکو ياد شد.
مجموعه اين کنش‌هاي ايران، واکنش‌هاي شديداللحن رئيس‌جمهور آذربايجان را به همراه داشت. به‌گونه‌اي که 21 روز بعد از رزمايش سپاه، در 17 آبان ماه، علي اف، در مراسم روز پيروزي آذربايجان گفت: »کساني که در مرز جمهوري آذربايجان براي حمايت از ارمنستان رزمايش برگزار مي کنند نيز بايد اين را بدانند که هيچ کس نمي‌تواند ما را بترساند«.يک روز بعد (18 آبان)، وزارت خارجه ايران به اظهارات علي‌اف پاسخ داد و گفت: »رزمايش ايران اقدامي معمولي بود و حل مشکلات از پايتخت کشور‌هاي منطقه مي‌گذرد«. در بيستم آبان ماه نيز وزارت خارجه جمهوري آذربايجان، »سيد عباس موسوي« سفير ايران در باکو را با ادعاي لفاظي‌هاي تهديد آميز مقامات ايراني احضار کرد. در ادامه اين جدال لفظي، علي‌اف، در نهمين اجلاس سران سازمان کشور‌هاي تُرک در سمرقند ازبکستان (22 آبان)، لفاظي خود را صريح‌تر کرد. او اين بار به طور مستقيم آذري‌هاي ايران را خطاب قرار داد و حتي آن‌ها را اکثريت 40 ميليون آذربايجانيِ خارج از آذربايجان معرفي کرد. علي اف حتي تهديد کرد: کساني که در مرز ما براي حمايت از ارمنستان رزمايش نظامي برگزار مي‌کنند نيز بايد اين را بدانند. هيچ کس نمي‌تواند ما را بترساند.در ادمه اين روند از جدال لفظي و تبادل پيام‌هاي نمادين سياسي ميان تهران و باکو، در 15 آذر يعني 50 روز بعد از برگزاري رزمايش نيروي زميني سپاه پاسداران ايران، در منطقه عمومي ارس، جمهوري آذربايجان و ترکيه، رزمايش مشترکي را در نواحي مرزي با ايران برگزار کردند.اين رزمايش که در محدوده شهر باکو و مناطقي از آستارا، جبرائيل و ايميشلي برگزار و عنوان رزمايش »مشت برادري«بر آن نهاده شد. در اين بين، قابل توجه‌ترين بُعد رزمايش، عبور نيروي انساني و تجهيزات نظامي دو کشور، از رودخانه مرزي ارس بود، که بسياري از ناظران سياسي، آن را پاسخ روشن به رزمايش اخير ايران ارزيابي کردند. حتي، خبرگزاري ترند جمهوري آذربايجان نيز انجام اين رزمايش را پيامي روشن براي تهران و پاسخي به لفاظي‌هاي تهديدآميز عليه باکو معرفي کرد.
خلاء استراتژي در نگاه سياست خارجي ايران نسبت به بحران باکو – ايروان
با نگاه به ابعاد و سطوح مورد اشاره از تهديدات نقشه‌راه علي‌اف براي تهران و نيز سطح جنگ لفظي و تبادل پيام‌هاي سياسي مستقيم و نمادين ميان ايران و جمهوري آذربايجان، به وضوح مي‌توان از بدون پشتوانه بودن اظهارات قاليباف مبني بر رفع سوئ‌تفاهم‌ها سخن به ميان آورد. اساسا آن‌چه که در ماه‌هاي گذشته ميان تهران و باکو در جريان بوده نه تنها سوء‌تفاهم نيستند بلکه بايستي در جرگه مسائل استراتژيک در حوزه سياست خارجي ايران قرار مي‌گيرد.متاسفانه آقاي قاليباف چنان از رفع سوء‌تفاهمات سخن مي‌گويد که انگار ديدار او با يک مقام درجه دوم در عرصه تصميم‌گيري در جمهوري آذربايجان گره از تمام مشکلات ميان دو کشور گشوده است. اساسا چنين رويکرد سطحي‌نگرانه و سرپوش‌گذاري بر عميق تهديدات است که از همان زمان وقوع جنگ قره‌باغ در سال 2020 مورد انتقاد بسياري از ناظران و متخصصان قرار گرفت. در آن مقطع اين مساله مطرح شد که اساسا تهران، فاقد استراتژي در نگاه به جنگ ميان دو همسايه شمالي خود است. بسياري اين انتقاد را مطرح کردند که سکوت ايران در مقابل پيش‌روي جمهوري آذربايجان در قره‌باغ و عدم حمايت از ارمنستان، خطايي بزرگ بود.به گزارش  عصر آذربايجان به نقل ازفرارو، اما حالا فراتر از قضاوت پيرامون اين‌که آيا سه سال قبل حمايت ضمني ايران از کنترل جمهوري آذربايجان بر منطقه قره‌باغ، صحيح بود يا خير، مساله مهم‌تر نبود استراتژي به معنا داشتن نگاه بلندمدت به بحران در مرز‌هاي شمالي خود است. متاسفانه در نگاه ايران به بحران ميان ارمنستان و جمهوري آذربايجان، با خلاء سياست‌گذاري استراتژيک مواجه بوده و هستيم. اين که يک مقام ارشد ايراني چنين تصور کند که با يک ديدار و مصافحه، مي‌توان عمق تهديدات نقشه راه باکو براي اجرايي شاختن دالان زنگزور –لاچين، را فراموش کرد، مهم‌ترين نمود اين امر است.

منبع :